Шкодная, брудная, бессэнсоўная: якую працу выконваюць палітзняволеныя ў беларускіх калоніях

Працу ў беларускіх калоніях называюць прымусовай, паколькі звычайна зняволеных накіроўваюць на цяжкія і брудныя работы, дзе на парушэнні тэхнікі бяспекі адіміністрацыя пенітэнцыярных устаноў глядзіць скрозь пальцы. Крымінальна-выканаўчы кодэкс вызначае, што ўсе асуджаныя абавязаны працаваць падчас адбыцця пакарання. Выключэнне зробленае толькі для пенсіянераў, інвалідаў і цяжарных. Каардынатар грамадскай кампаніі Respect-Protect-Fulfill Марыя Сляпцова нядаўна адзначала, што асуджаныя не могуць адмовіцца ад працы, нават калі лічаць яе цяжкай па стане здароўя. Адмова ад працы з'яўляецца “злосным парушэннем унутранага распарадку і цягне за сабой пакаранне – штрафны ізалятар, а магчыма і ўзбуджэнне новай крымінальнай справы па артыкуле 411 КК. Турэмная адміністрацыя ўсё часцей выкарыстоўвае такую практыку для пераследу палітвязняў, каб падоўжыць іх тэрмін зняволення.

Малюнак Вольгі Пранкевіч для spring96.org

Праваабаронцы кажуць, што з парушэннем працоўных правоў сутыкаюцца ўсе зняволеныя ў Беларусі, аднак палітвязні знаходзяцца ў найбольш уразлівым становішчы. Па законе, працоўны тыдзень не павінна перавышаць 40 гадзін. Аднак у калоніях людзі часта працуюць па сем дзён на тыдзень, з выхадным раз на два тыдні, што перавышае ўсе ўстаноўленыя нарматывы.

Наваполацкая калонія: “бубкі”, “грыль” і драўняны вугаль

У калоніях усе вязні за рэдкім выключэннем павінны працаваць на прамзоне. у Наваполацкай калоніі ўзмоцненага рэжыму № 1, якая лічыцца ў Беларусі самай бруднай, зняволеныя сартуюць пластыкавыя адкіды з прамысловых прадпрыемстваў, вырабляюць вугаль, пераапрацоўваюць другасную сыравіну, працуюць на дрэваапрацоўцы, займаюцца іншай некваліфікаванай працай.

Былы палітвязень Арцём Хвашчэўскі, які адбываў пакаранне ў Наваполацку ўзгадвае: 

– Маёй працай было прыбіраць тэрыторыю прамзоны: улетку гэта нескладана. Трэба зганяць велізарныя лужыны пасля дажджу ў вадасцёк снегапрыбіральнымі шчытамі — вось так бегаюць дзесяць чалавек па асфальце і ганяюць лужыны. Яшчэ трэба было прыбіраць трэскі, якія разлятаюцца па ўсёй прамзоне падчас дрэваапрацоўкі, і дравяную кару, якая застаецца пасля даставак на складское памяшканне. Мы рабілі гэта адмысловымі шчоткамі, якія мы звалі “пудзелямі” — выглядалі яны адпаведна. За гэтую працу пасля выліку пражывання і харчавання, наколькі я разумею, на атаварку закідвалі рублі два… 

…У дадатак пры мне там быў 4-ты атрад, куды адпраўлялі ў асноўным асуджаных паводле 328 КК. Іх прымушалі рабіць так званы “грыль”. У бочцы распальвалі агонь і кідалі ў яе розную дрэнь – пластык, правады і г. д. На прамзоне пры гэтым – невыносны смурод. Калі ты троху далей, то яшчэ можна вытрымаць. “Палітычных” таксама на “грыль” адпраўлялі.

Самай шкоднай працай у калоніі №1 зняволеныя называюць выпальванне драўнянага вугалю.

“Зняволеныя спальваюць дровы ў мэталічных бочках без доступу кіслароду, дыхаюць дымам, сажа ўядаецца ў скуру. На такую працу ў лістападзе 2022 года перавялі Віктара Бабарыку, які вымушаны быў працаваць па 9 гадзін 6 дзён на тыдзень. Ён знаходзіўся на вуліцы бяз доступу ў бытавое памяшканне, падымаў цяжары, нягледзячы на проціпаказанні па стане здароўя,” — паведамляў тэлеграм-канал зняволенага палітыка.

Яшчэ адна шкодная вытворчасць у Нававаполацку — атрыманне медзі са старых кабеляў і дратоў, якія прывозяць з тэлекамунікацыйных і тэхнічных прадпрыемстваў.

“Кабелі трэба ачысціць ад ізаляцыі і дастаць металічную сарцавіну. Паліць аплётку нельга, але часам употай яе паляць уначы, каб не відаць было чорнага дыму. Участак знаходзіцца ў вялікім цэху, дзе зімой вельмі холадна. З інструментаў — толькі адмысловы нож з кляймом, у кожнага свой. Пальчатак і фільтраў не выдаюць. У "палітычных" шасцідзёнка і толькі адзін выходны ў нядзелю. Часам палітвязняў прыцягваюць да працы і ў святочныя дні," прыводзіць словы наваполацкага вязня Мікалая “Радыё Свабода”.

Былога палітзняволенага Глеба Гатоўку прымушалі ў калоніі займацца сартаваннем паліэтылену:

"Умовы працы аб'ектыўна былі жудаснымі. Мяне прымусілі перабіраць "бубкі" (паліэтылен высокага ціску —упаковачны матэрыял, які валодае высокай хімічнай устойлівасцю). Гэта абсалютна шкодная працу. Калі мы працавалі, то ў цэху падымаўся пластыкавы пыл. Мы пастаянна дыхалі гэтым. Пабудзеш дзень на промцы, а потым смаркаешся — усё чорнае. Я апранаў медыцынскую маску, але праз пару гадзін знаходжання ў цэху на ёй утваралася чорная пляма на ўзроўні носа, там дзе дыхаеш. Таму на промцы вельмі хутка і лёгка можна пасадзіць сабе лёгкія. Апроч гэтага, усё гэта робіцца без пяльчатак, голымі рукамі. Вязні, якія сядзяць даўно, распавядалі, што пасля месяцаў такой працы пачынаюць злазіць пазногці, скура робіцца жоўтай і забіваецца, пальцы распухаюць. Таксама гэтую працу можна лічыць бясплатнай. Вязням могуць залічыць на рахунак пару капеек у месяц і ўсё”. 

Яшчэ адзін палітвязень, які адбываў пакаранне ў Наваполацу, Міхаіл узгадвае пра тое, як у калоніі займаюцца “утылізацыяй” смецця:

“На тэрыторыі калоніі ёсць так званая “забаронка” – тэрыторыя, якую забаронена наведваць вязням. Там, за будынкамі баракаў, размяшчаецца смеццевая яма, у якую выключна палітвязняў прымушаюць насіць будаўнічыя адкіды. Гэта робіцца ў межах неаплочваймай працы “па самазабеспячэнні”. Праца на яме вельмі цяжкая і бязглуздая. Мы там увесь час проста цягалі цэглу. Вязні сталага веку нават пачалі скардзіцца, што з такімі нагрузкамі ды яшчэ і ў адзіны выходны не паспяваюць аднавіцца пасля працоўнага тыдня".

Швейная вытворчасць у папраўчай калоніі №13, Глыбокае. Фота Васіля Сямашкі

Разборка “гумы” ў Івацэвічах і Бабруйску

На прамзоне ў папраўчай калоніі №-22 ў Івацэвічах зняволеныя працуюць на дрэваапрацоўцы, з жалезабетоннымі вырабамі, на швейнай вытворчасці і перапрацоўцы металу. Былога зняволенага Яўгена, як адбываў пакаранне тут, пасля каранціну адміністрацыя размеркавала на дрэваапрацоўку, але неўзабаве ў якасці пакарання – перавялі на перапрацоўку металу.

“Я меў неасцярожнасць сказаць кіраўніку сталярнага цэху, што ён займаецца адкрытым глупствам – ператварае якасную драўніну ў нейкія пілавінне і наадварот, з нейкага сіняга гнілога лесу спрабуе зрабіць мэблевыя шчыты для “Ікеі. За гэта я хутка трапіў на метал”, – узгадвае ён. – У ПК-22 зняволеныя могуць працаваць у сталярным цэху або вырываць металічны корпус з сырой гумы, якую пастаўляе “Белшына”. За дзве гадзіны зняволеныя мусілі апрацаваць кілаграм сырой гумы. За невыкананне нормы асуджаных адпраўлялі ў ШІЗА. Працу “на гуме” не аплачвалі, а тым, хто працаваў на дадатковай змене, плацілі рубель у месяц”.

Былы палітзняволены бабруйскай калоніі №2 Віталь Жук таксама выдзіраў з гумы металічны корд.

Нас адпраўлялі на працы "на гуму". Зняволеныя там выдзіраюць корд з гумы, якая прывозіцца на прадпрыемства "Белшына". Гэта знаходзіцца не на прамзоне. Згодна з якімі крытэрамі туды адпраўляюць палітычных — я не ведаю. Потым гэтую гуму забіралі і везлі. Паводле іншых зняволеных, частку яе везлі ў бок Украіны, яшчэ з часткі рабілі ментаўскія дубінкі і г. д.

"На гуме" працуюць па дзве гадзіны, а на прамзоне — восем гадзін. Сярод зняволеных адпраўка на прамзону — гэта выдатна, таму што гэта адзіная магчымасць зарабіць. За месяц заробак там складае адзін блок цыгарэт. І простыя зняволеныя гатовыя дзеля яго столькі працаваць. Гэта мяне вельмі дзівіла. Я наогул не бачыў ніякіх перавагаў прамзоны на васьмігадзіннай бясплатнай працы. Але некаторыя казалі, што ім прасцей быць на прамзоне, таму што дзень хутчэй праходзіць і не чапаюць мянты”.

“Прафілактычныя” працы ў жаночай калоніі

Былая палітзняволеная Наталля Кукішава распавядае пра прафілактычеыя працы ў Гомельскай жаночай калоніі №4 

"У атрадзе ты так проста не сядзіш. Цябе заўсёды накіроўваюць на прафілактычныя працы. Напрыклад, зімою я ніколі не апранала шлёпанцы, заўсёды была ў вулічным абутку. Бо нас пастаянна ганялі на прыборку тэрыторыі: чысціць снег або прыбіраць лужыны. Калонія, напэўна, была самым чыстым месцам у Гомелі, так часта мы там прыбіралі. Як мы прыбіралі лужыны ў калоніі. Спачатку ты шуфлямі і венікамі зганяеш ваду ў каналізацыйны люк, які па ўзроўні знаходзіцца вышэй за лужыну. Гэта робіцца, нават калі ідзе дождж. Калі чакаецца буйная праверка, то трэба было дадаткова вымачваць лужы анучамі".

Жанчыны прыбіраюць тэрыторыю калоніі №4 у Гомелі. Кадр з дакументальнага фільму «Дэбют» Анастасіі Мірашнічэнкі.

Акрамя асноўнай працы, зняволеныя могуць бясплатна прыцягвацца да выканання работ па так званаму "калектыўнаму самаабслугоўванню", што звычайна ўключае ў сябе ўборку памяшканняў і тэрыторыі турмаў і калоній. Зняволеныя жанчыны часта займаліся разгрузкай прадуктаў для кухні, цягалі цяжкія мяшкі з бульбай і гароднінай.

Дрэваапрацоўка: піларама, паддоны і скрынкі для снарадаў

Былы вязень Дзяніс пасля вызвалення са шклоўскай калоніі № 17 распавёў "Вясне" пра нечалавечыя ўмовы працы за промцы:

"Праца на пілараме быццам злізаная з нейкіх страшных кніг. У нас неяк быў вельмі добры атрадны і, калі ён прыходзіў і бачыў гэтыя ўмовы, то казаў: "Госпадзі, гэта проста нейкі жах!" Мы працавалі ў скразным цэху ў мінус 30, дзе было гэтак жа холадна, як і на вуліцы. Там не было ніякай аўтаматызацыі — усё рабілася ўручную. Самі зняволеныя рамантавалі дрэваапрацоўчае абсталяванне. Не ведаю, з чым параўнаць нават такое можна. На пілараме атрымлівалі па два рублі ў месяц усе, акрамя накатчыкаў і людзей на пілах. Ім плацілі каля 20 рублёў у месяц у залежнасці ад драўніны, якую яны пілуюць. Натуральна, яны імкнуцца зрабіць больш і лепш, каб атрымаць грошы, але нормы павышаюцца, а абсталяванне не паляпшаецца. Яны паяюць гэтыя пілы — адбываецца нейкае вар'яцтва, незразумела з якога стагоддзя" 

Сайт "Берасцейскай вясны" паведамляў пра абарончыя заказы, якія вымушаныя вырабляць вязні ў гэтай калоніі:

"Тут таксама вырабляюць і скрынкі для зброі і снарадаў. Санкцыі паўплывалі на тое, што перасталі рабіць сталы, табурэткі, вокны і нават вязанкі для камінаў у замежжа, а перайшлі на скрынкі для зброі. А Міністэрства абароны стала асноўным заказчыкам". 

Руслан Акостка ўзгадавае свой “працоўны” вопыт у калоніі № 9 у Горках. 

"Асноўная праца ў Горках звязаная з дрэваапрацоўкай. Там робяць паддоны і скрыні для снарадаў для патрэб расійскай арміі. Там выкарыстоўваецца рабская праца, за якую не плацяць. Напрыклад, чалавек б'е паддоны. За месяц ён набівае на некалькі тысяч даляраў, але з гэтай сумы яму плацяць пяць рублёў… За месяц зняволены губляе ды 10 кілаграм вагі, таму што на абед — некалькі лыжак бульбы. Паеў і далей на працу. Выглядае гэта ўсё, як канцэнтрацыйны лагер 41-года. Усе брудныя, мурзатыя... Нейкія пальчаткі выдаюцца ў мінімальнай колькасці для галачкі," -— распавядаў ён.

Дрэваапрацоўчы цэх у бабруйскай калоніі №2. Фота: "Новая газета".

Былы палітвязень Захар Яноўскі ў папраўчай калоніі № 3 калоў дровы і гэта быў не горшы, хаця і фізічна цяжкі варыянт:

“Я рубіў дровы з напарнікам і атрымліваў болей, каля 20 рублёў на пару. Рубіць  дровы для пякарні нескладана. Цяжэй было пераносіць цяжкія бэлькі, брусы, бярвёны, загружаць на аўтамабіль сырыя паддоны, Ад гэтага ў многіх часам балела спіна, асабліва на фоне дрэннага турэмнага рацыёну”.

А вось разборку дратоў ад ізаляцыі ён лічыць самай жахлівай працай у Віцьбе:

“Тыя хто займаецца дратамі – брудныя, не паспяваюць памыцца. А калі спальваюць на вогнішчы ізаляцыю правадоў – то моцна шкодзяць свайму здароўю. Лягчэй працаваць на дрэваапрацоўцы. Праўда часам здаралася, што працы ўсім не хапала, тады шукалі чым заняцца, бо калі якая праверка – то можна атрымаць спагнанне, калі нічога не робіш. Дарэчы, заробкі там – 2-3 рублі на месяц.

Калектыўнае самаабслугоўванне: "разгонка" лужынаў і "кветкі ў балоце"

Пасля асноўнай працы зняволеных часта прымушаюць займацца прыборкай і памяшканняў. Віталь Прохараў, які адбываў пакаранне ў Бабруйску распавядаўпра тое, што прыбіраць трэба было пакой свайго аддзялення, калідор, умывальнікі, зал для адпачынку і спартыўную залу:

"Тэрыторыя вялікая, і трэба яе ўсю вымятаць, а потым памыць. Нават без швабры, рукамі. Пасля прамысловай зоны гэта цяжка, вельмі стамляешся. Праціраць ад пылу сцены, мыць люстэркі, паліць кветкі — кожны дзень. Там ужо гэтыя кветкі ў балотах растуць, так часта і старанна іх палівалі”.

Зняволеных за парушэнне нават могуць прымушаць мыць унітазы.

“Мыюць унітазы ў калоніі людзі з нізкім сацыяльным статусам. Калі ты ідзеш на такое, то аўтаматычна сам становішся чалавекам з нізкім статусам. Гэта адзін з інструментаў ціску на зняволеных. Я, натуральна, адмовіўся і патрапіў на 30 дзён у адзіночку ў ШЫЗА", — расказваў Свабодзе Аляксандар Кабанаў.

Вядомыя факты, калі прадстаўнікі адміністрацыі часта выкарыстоўваюць працу зняволеных для персанальных патрэб – напрыклад, прывозяць свае машыны на бясплатную афарбоўку ў цэх калоніі. Усё гэта кажа пра тое, што беларуская дзяржава эксплуатуе палітвязняў, а сістэма працы ў беларускіх турмах настолькі бесчалавечная, што яе можна прыраўняць да рабства.

"На ВК-2, напрыклад, прадстаўнікі адміністрацыі калоніі неаднаразова заганялі ў фарбавальны цэх свае машыны на бясплатную афарбоўку. Працу выконвалі асуджаныя, якія, скажам там, пагадзіліся супрацоўнічаць з адміністрацыяй – такіх у калоніі Бабруйска адсоткаў 30, а то і больш. Узамен на "паслугу” яны атрымліваюць пэўныя прывілеі: дадатковыя спатканні, пасылкі і гэтак далей", – распавядаў Дзмітрый, які адбываў нядаўна пакаранне ў Бабруйску.