Заключэнне групы экспертаў і юрыстаў ПЦ "Вясна" па крымінальнай справе Яна Рымарава па арт. 369 КК

20 лістапада 2020 г. суд Жлобінскага раёна Гомельскай вобласці прызнаў вінаватым Яна Рымарава ў здзяйсненні злачынства, прадугледжанага арт. 369 КК Рэспублікі Беларусь, а менавіта: “у публічнай знявазе пасродкам выкарыстання чата мэсэнджэра “Telegram” “Жлобін Для Жыцця ЧАТ” прадстаўніка ўлады – намесніка кіраўніка АУС Жлобінскага райвыканкама – кіраўніка міліцыі грамадскай бяспекі падпалкоўніка міліцыі Дзядзюна Дзмітрыя Уладзіміравіча”. Выракам суда Рымараву прызначана пакаранне ў выглядзе абмежавання волі з накіраваннем у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу тэрмінам на два гады.

Жлобін: за знявагу супрацоўніка міліцыі ў чаце - два гады "хіміі"

Суд Жлобінскага раёна 20 лістапада вынес прысуд Яну Рымараву па крымінальнай справе за знявагу прадстаўніка ўлады (арт. 369 КК РБ).

Кантэкст, які звязаны з правядзеннем выбараў Прэзідэнта, поствыбарнымі пратэстамі і масавымі рэпрэсіямі; выкананне і заахвочванне правоў і свабод чалавека

З траўня па жнівень бягучага года ў Беларусі праходзіла выбарчая кампанія па выбарах Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Увесь перыяд правядзення кампаніі суправаджаўся каласальным нагнятаннем атмасферы страху і запалохвання, масавымі рэпрэсіямі ў дачыненні да прэтэндэнтаў на прэзідэнцкую пасаду, іх паплечнікаў і членаў сямей, функцыянераў выбарчых штабаў, удзельнікаў пікетаў і назіральнікаў – такога маштабу затрыманняў, штрафаў і арыштаў у Беларусі ніколі не адбывалася.

9 жніўня 2020 г. у Беларусі прайшлі выбары Прэзідэнта. Вынікі прэзідэнцкіх выбараў былі прызнаныя не заслугоўваючыя даверу ў нацыянальных назіральнікаў і міжнароднай супольнасці, выбарчы працэс не адпавядаў стандартам свабодных, дэмакратычных і канкурэнтных выбараў. Вынікі выбараў прэзідэнта не прызналі ЗША, Вялікабрытанія, Канада і іншыя краіны Еўрапейскага звязу. Нацыянальная сетка назірання за выбарамі “Праваабаронцы за свабодныя выбары” ў выніковай аналітычнай справаздачы падкрэсліла, што выбарчая кампанія ад самага яе пачатку праходзіла ў атмасферы страху і запалохвання ўдзельнікаў выбарчага працэсу.

У перыяд з 9 па 14 жніўня па ўсёй краіне быў выключаны інтэрнэт, у той жа перыяд па ўсёй краіне пачалася хваля масавых рэпрэсій:

• удзельнікі мірных акцый пратэсту супраць фальсіфікацый выбараў падпалі пад затрыманні; збіццю і празмерна неабгрунтаванаму і непрапарцыйнаму ўжыванню гвалту, спецсродкаў і зброі з боку Міністэрства ўнутраных спраў;
• падчас мірных пратэстаў у Мінску ва ўпор быў расстраляны Аляксандр Тарайкоўскі; у Гомлі ад неаказання медыцынскай дапамогі пасля затрымання памёр Аляксандр Віхор; у Брэсце, папярэдне, супрацоўнікі сілавых структур нанеслі агнястрэльнае раненне ў галаву Генадзю Шутаву, які  праз тыдзень сканаў у шпіталі. Грамадзянская супольнасць усклала адказнасць за смерць траіх удзельнікаў мітынгаў на Міністэрства ўнутраных спраў.
• затрыманых і накіраваных у ізалятары супрацоўнікі ўнутраных спраў падвяргалі катаванням, жорстаму абыходжанню, што прыніжае чалавечую годнасць;
• затрыманых пазбаўлялі сваоечасовай і якаснай медыцынскай дапамогі, у якой яны мелі патрэбу ў сувязі з нанесенымі пашкоджаннямі пры затрыманні, а таксама ў сувязі з бесчалавечнымі ўмовамі ўтрымання;
• суддзямі раённых судоў былі праведзены сотні “канвеерных” адміністрацыйных спраў на тэрыторыі ізалятараў і ў будынках тэрытарыяльных органаў унутраных спраў ва ўмовах, калі затрыманыя былі пазбаўленыя ўсіх працэсуальных гарантый, пры гэтым па іх знешнім выглядзе было відавочна, што яны зведалі катаванні і бесчалавечнае абыходжанне, якое прыніжае чалавечую годнасць, на працягу некалькіх содняў да судовага разбіральніцтва.

Пры такіх умовах, падзеі, што адбыліся ў Беларусі з 9 па 14 жніўня, сталі падставай для прызнання праваабарончай супольнасцю дзеянняў уладаў злачынствамі супраць бяспекі чалавецтва.

Пры абставінах, што склаліся на той момант, адзіным каналам атрымання і абмену інфармацыяй з’яўляўся мэсэнджэр “Telegram”. Ва ўмовах жорсткай палітычнай цэнзуры ў выглядзе адключэння і блакіроўкі перадачы дадзеных з боку дзяржавы заснавальнік дадзенай платформы публічна заявіў, што кампанія ўключыла “інструменты антыцэнзуры” для таго, каб “Telegram” заставаўся даступным для карыстальнікаў унутры Беларусі, нягледзячы на ўзніклы інфармацыйны вакуум.

Дзесяткі міжнародных і праваабарончых арганізацый выступілі з тэрміновай заявай да Спецдакладчыка Рады па правах чалавека ААН па свабодзе слова, свабодзе сходаў і правах чалавека ў Беларусі ў сувязі з дзяржаўным выключэннем інтэрнэту па ўсёй краіне з 9 па 12 жніўня. Нацыянальны цэнтр абмену трафікам і дзяржаўны аператар сувязі “Белтэлекам” усклалі адказнасць за праблемы з інтэрнэтам на DDoS-атакі з-за мяжы.

Выкананне прэзумпцыі невінаватасці

21 верасня 2020 г. у афіцыйным Telegram-канале прэс-сакратара МУС Вольгі Чамаданавай апублікавана паведамленне “У дачыненні да двух мужчын са Жлобіна, якія зняважылі ў сацсетцы міліцыянта, распачалі крымінальныя справы”. У публікацыі не размешчана прозвішча фігуранта крымінальнай справы, разам з тым, у відэароліку апублікавана відэа з Я.С. Рымаравым, на якім закадравы голас запытваецца ў фігуранта крымінальнай справы “ці шкадуе ён аб зробленым надпісе; ці раскайваецца ў здзейсненым; ці гатовы ён прынесці прабачэнні”.

Аналіз назвы дадзенай публікацыі дазваляе прыйсці да адназначнай высновы пра тое, што яе змест фармуе ў грамадскай свядомасці ўстойлівае ўспрыняцце ўчынку Я.С. Рымарава як крымінальна пакаральны ўчынак, у якім ён прызнае віну і раскайваецца.

Такі падыход супярэчыць палажэнням п. 30 Заўваг агульнага парадку №32 (2007), які прадугледжвае: “Прэзумпцыя невінаватасці, што мае асноватворнае значэнне для абароны правоў чалавека, ускладае абавязак даказвання на абвінавачванне, гарантуе, што ніякая віна не можа быць прэзюміравана да таго часу, пакуль вінаватасць не была даказана паза ўсялякімі разумнымі сумневамі, забяспечвае, каб сумневы тлумачыліся на карысць абвінавачанага і патрабуе, каб з асобамі, якім высоўваецца абвінавачванне ў здзяйсненні крымінальнага ўчынку, абыходзіліся ў адпаведнасці з гэтым прынцыпам. Усе дзяржаўныя органы ўлады абавязаны ўстрымлівацца ад прадвызначэння выніку судовага разбіральніцтва, напрыклад, устрымліваючыся ад публічных заяваў, у якіх сцвярджаецца пра вінаватасць абвінавачанага”.

Выкананне працэдуры судовага паседжання:

• Суддзя: Качалава Наталля Сяргееўна
• Пракурор: Сямён Фядорчанка
• Абвінавачаны: Рымараў Ян Сяргеевіч
• Пацярпелы: Дзядзюн Дзмітры Уладзіміравіч

Адводы суду, пракурору, сакратару, іншым удзельнікам працэсу: удзельнікі працэсу не заяўлялі суду адводы. 

Заява аб прымяненні катаванняў і/або жорсткага, бесчалавечнага, прыніжальнага абыходжання: не накіроўвалася. Разам з тым, на этапе папярэдняга расследавання, як сцвярджае Я.С. Рымараў, супрацоўнікі ГУАБ МУС па Гомельскай вобласці і РАУС Жлобінскага райвыканкама запатрабавалі выдаць ім мабільны тэлефон для агляду пад ціскам і пагрозамі аб тым, што ў выпадку адмовы яго выдаць тэлефон будзе канфіскаваны, а сам фігурант будзе накіраваны на 72 гадзіны ў СІЗА г. Гомля. Такім чынам, працэдура выняцця тэлефону для агляду не адпавядала патрабаванням КПК. Адпаведна, доказы, атрыманыя з парушэннем крымінальна-працэсуальнага заканадаўства, з’яўляюцца не дапушчальнымі і не могуць мець юрыдычнай сілы.

Забеспячэнне эфектыўнай абаронай

Абвінавачаны Я.С. Рымараў не быў прадстаўлены абаронцам у судовым пасяджэнні. Ад самага пачатку папярэдняга расследавання следчы Жлобінскага РАСК Арлова І.П. схіляла Я.С. Рымарава да таго, каб адмовіцца ад паслуг адваката, не распаўсюджваць інфармацыю пра тое, што ў адносінах да яго расследуецца крымінальная справа, і гэта, па сцверджанні следчага, дапаможа “абысціся” фігуранту “лёгкім спалохам у выглядзе, максімум, штрафа”.  

Роўнасць правоў старон у працэсе

Крымінальная справа Я.С. Рымарава разглядалася судом пасля шэрагу гучных заяваў Генпракурора пра неабходнасць прымянення самых строгіх па памеры і самых жорсткіх відаў пакарання за злачынствы, звязаныя з парушэннем грамадскага парадку, здзейсненыя пасля 9 жніўня 2020 г.  

15 кастрычніка 2020 г. Генпракурор Андрэй Швед на пытанне аб крымінальных справах, звязаных з поствыбарнымі пратэстамі пасля 9 жніўня заявіў: “Пракуроры арыентаваныя на тое, каб максімальна павысіць аператыўнасць затрымання такіх людзей, у кожным выпадку тэрмінова ўзбуджаць крымінальныя справы і вырашаць пытанне аб зняволенні парушальніка. Гэтыя асобы павінны разумець, што будзе незваротнасць закона: калі першы раз не затрымалі, то гэта не значыць, што наступным разам ты не будзеш прыцягнуты да адказнасці. Дзяржабвінаваўцы па гэтых і іншых справах аб парушэнні грамадскага парадку будуць прасіць суд прызначыць максімальныя меры пакарання”.

Пасля, 28 кастрычніка 2020 г. Генпракурор, прыводзячы статыстыку крымінальных спраў, што расследуюцца па факце прымянення гвалту ў дачыненні да супрацоўнікаў органаў унутраных спраў паведаміў: “Сёння гаворка ідзе пра 657 крымінальныя справы. Прызнаныя абвінавачанымі каля 200 чалавек, каля 70 спраў накіраваны ў суды, дзевяць разгледжаны, па большасці з іх асобы асуджаны да пазбаўлення волі, і далей такая практыка будзе працягвацца”.

Такім чынам, у выступе Генпракурора прасочваюцца тэндэнцыі да спрыяння вынясення судамі максімальных па памеры і жорсткім відам пакарання выракаў па крымінальных справах, звязаных з пасягальніцтвам на грамадскі парадак, дзейнасць супрацоўнікаў органаў унутраных спраў па забеспячэнні грамадскага парадку, здзейсненых пасля 9 жніўня 2020 г. Падобныя выказванні вышэйшай службовай асобы, адказнай за абарону правоў і свабод грамадзян, дэвальвуе стандарт даказвання вінаватасці ў здзяйсненні злачынства, парушаюць прэзумпцыю невінаватасці і фактычна падбухторваюць органы правапарадку да адмовы ад асноўных прынцыпаў крымінальнай адказнасці: прынцыпу індывідуалізацыі крымінальнай адказнасці; законнасці; роўнасці грамадзян перад законам; незваротнасці адказнасці; асабістай вінаватай адказнасці; справядлівасці і гуманізму.  

Даследаванне доказаў

У судовым паседжанні даследаваны наступныя матэрыялы крымінальнай справы:

• паказанні абвінавачанага;
• паказанні пацярпелага;
• паказанні сведкі Кузьміна А.В. (старэйшы аперупаўнаважаны па АУС ГУАБ МУС па Гомельскай вобласці);
• пісьмовыя матэрыялы справы: пратакол агляду прадметаў ад 23 жніўня 2020 г.; пратакол агляду месца здарэння ад 15 верасня 2020 г.; выпіска з загаду часова выконваючага абавязкі кіраўніка УУС Гомельскага аблвыканкаму, згодна якой Дзядзюн Д.У. прызначаны на пасаду кіраўніка міліцыі грамадскай бяспекі АУС Жлобінскага райвыканкама; даведка-аб’ектыўка Дзядзюна Д.У.;
• заключэнне судовай лінгвістычнай экспертызы ад 14 кастрычніка 2020 г., паводле якога негатыўная ацэнка Дзядзюна Д.У. выражана лексемамі, зафіксаванымі ў тлумачальных слоўніках рускай літаратурнай мовы і слоўніках субстандартнай лексікі з пазнакамі “грубае”, “непахвальнае”, “пагардлівае”, “непрыстойнае”, “груба-прастамоўнае”, “лаянкавае”, “размоўнае”.

Устаноўленыя прысудам абставіны

Абвінавачанаму ставіцца ў віну тое, што “Рымараў Я.С. а 12 гадзіне 23 хвіліне ў перыяд з 10 жніўня 2020 года па 22 жніўня 2020 года (дакладная дата не ўстаноўлена), знаходзячыся па месцы жыхарства па адрасе: г. Жлобін, мкр. 17, д. ***** з мэтай публічнага прыніжэння гонару і годнасці асобы прадстаўніка ўлады ў сувязі з выкананнем ім службовых абавязкаў, выкарыстоўваючы мабільны тэлефон “Huawei”, што яму належыць, у адкрытым доступе ў глабальнай кампутарнай сетцы Інтэрнэт у чаце мэсэнджэра “Telegram” “Жлобін Для Жыцця ЧАТ”, будучы зарэгістраваным пад нікнэймам “Ban rymmyr”, наўмысна публічна зняважыў прадстаўніка ўлады – намесніка кіраўніка адзела ўнутраных спраў Жлобінскага райвыканкама – кіраўніка міліцыі грамадскай бяспекі падпалкоўніка міліцыі Дзядзюна Дзмітрыя Уладзіміравіча, апублікаваўшы паведамленне з тэкстам, у тым ліку з выкарыстаннем нецэнзурнай лексікі, што змяшчае знявагу ў дачыненні да апошняга, у якасці каментару да відэазапісу з выявай Дзядзюна Д.У., які знаходзіўся ў форменным абмундзіраванні супрацоўніка міліцыі пры выкананні ім сваіх службовых абавязкаў”. 

Даючы ацэнку прысуду, эксперты і юрысты ПЦ “Вясна” адзначаюць наступныя абставіны:

• суд падчас разгляду крымінальнай справы не ажыццявіў дакладнай ацэнкі выканання палажэнняў КПК аб правілах і працэдуры правядзення выняцця мабільнага тэлефона Я.С. Рымарава. Доказы, атрыманыя з парушэннем правілаў, прадугледжаных КПК, цягнуць іх прызнанне не дапушчальнымі і, адпаведна, што не маюць юрыдычнай сілы;
• прызнанне віны абвінавачаным было атрымана ў перыяд працягу паўсюднага ўжывання супрацоўнікамі органаў унутраных спраў катаванняў, жорсткага і бесчалавечнага абыходжання, што прыніжае чалавечую годнасць, у месцах утрымання пад вартай, часта перапоўненымі затрыманымі ў некалькі разоў большай належнай нормы, што фармуе непрадказальнасць юрыдычных наступстваў дзеянняў і пазіцыі абвінавачанага ў падобных умовах, а таксама пагрозу заражэння COVID-19 пры пападанні ў месцы пазбаўлення волі;
• перыяд расследавання крымінальнай справы супадае з момантам, калі стала зразумела, што органы пракуратуры сваёй бяздзейнасцю садзейнічалі знішчэнню доказаў здзяйснення катаванняў затрыманых удзельнікаў мірных акцый пратэсту супраць фальсіфікацый вынікаў выбараў. Падобная пазіцыя нагляднага органа фармуе ўстойлівае ўяўленне пра праваахоўныя органы як неэфектыўным спосабе абароны правоў і працэсуальных гарантый удзельнікаў крымінальнага працэсу. У падобных умовах прызнанне віны і шчырае раскайванне абвінавачанага нельга ўспрымаць як адназначны доказ віны ў здзяйсненні злачынства.

ЗАКЛЮЧНЫЯ ВЫСНОВЫ

Аналіз судовага выраку ў выніку дае магчымасць зрабіць высновы, што маюць значэнне для далейшых ацэнак справы і становішча абвінавачанага.

Эксперты і юрысты ПЦ “Вясна” ўгледжваюць палітычныя матывы ў дзеяннях уладаў у дачыненні да абвінавачаных:

Пад палітычнымі матывамі разумеюцца рэальныя падставы. Важна прааналізаваць не толькі публічна абазначаныя падставы рашэнняў органаў улады, але і выявіць іх сапраўдныя матывы непрымальных у дэмакратычным грамадстве дзеянняў або бяздзеянняў праваахоўных і судовых органаў, іншых суб’ектаў уладных паўнамоцтваў, накіраваных на дасягненне хаця б адной з наступных мэтаў:

1. умацаванне або ўтрыманне ўлады суб’ектамі ўладных паўнамоцтваў;
2. недобраахвотнае спыненне або змена характару чыёй-небудзь публічнай дзейнсці.

Абедзве мэты прасочваюцца ў дзеяннях уладаў, прадстаўленых у дадзенай справе МУС, Следчым камітэтам, пракуратурай і судом, у адносінах да абвінавачанага: крымінальны пераслед Яна Рымарава пачаты ў перыяд максімальнага ўзмацнення рэпрэсій ў дачыненні да грамадзянскай супольнасці перад надыходзячай небяспекай страты аўтарытарнай улады прэзідэнтам дзяржавы і страты ўплыву выбудаванай ім сістэмы “выканаўчай вертыкалі ўлады”. Судовы разгляд справы прайшоў у сярэдзіне лістапада 2020 года – пасля шэрагу палітычных падзей, якія ў корані змянілі адносіны ўладаў і грамадства, якое не ўспрымае больш паўнамоцтваў дзейснай улады, што захавала сваё становішча ў выніку паўсюдных грубых фальсіфікацый і злоўжыванняў падчас прэзідэнцкіх выбараў 9 жніўня, і якая выбрала адзіным інструментам уплыву на сітуацыю ўжыванне брутальнага фізічнага гвалту, які выходзіць за межы ўсіх, у тым ліку нацыянальных, прававых нормаў,  нароўні з адкрыта сегрэгацыйнай практыкай рэагавання органамі правапарадку і судамі на парушэнне нацыянальнага закона рознымі суб’ектамі. У гэтай абстаноўцы перад дзяржаўнымі інстытутамі, якія захавалі лаяльнасць уладам, стаіць задача татальнага падаўлення грамадзянскіх і палітычных правоў, запужвання дэманстратыўна жорсткімі санкцыямі рознага характару, у тым ліку – крымінальнымі, усіх удзельнікаў і назіральнікаў гэтых працэсаў, і прымусу да адмаўлення ад сваіх правоў і свабод.

Другая мэта выяўляе сябе і ў празмерна суровым пакаранні, мэтай якога з’яўляецца аказанне ахалоджвальнага, скоўваючага эфекту на іншых грамадзян, фармаванне непрадказальнасці наступстваў для грамадзян, якія жадаюць выказаць меркаванне адносна падзей, што адбываюцца.

Перад экспертамі і юрыстамі ПЦ “Вясна” стаяла задача высветліць, ці быў абвінавачаны абмежаваны ў свабодзе ў парушэнне права на справядлівае судовае разбіральніцтва, іншых правоў і свабод, гарантаваных Міжнародным пактам аб грамадзянскіх і палітычных правах.

Артыкул 33 Канстытуцыі Беларусі гарантуе свабоду меркаванняў, перакананняў і іх свабоднае выказванне. Арыткул 19 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах замацоўвае, што кожны чалавек мае права на свабоднае выказванне свайго меркавання; гэта права ўключае свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усялякага кшталту інфармацыю і ідэі, незалежна ад дзяржаўных межаў, вусна, пісьмова або пасродкам друку або мастацкіх форм выражэння або іншымі спосабамі па свайму выбару. Дапушчальныя абмежаванні свабоды выказвання меркаванняў прадугледжаны ў п. 3 арт. 19 Пакта.

Камітэт па правах чалавека ААН рэкамендаваў Рэспубліцы Беларусь прыняць усе неабходныя захады, каб гарантаваць кожнаму поўную рэалізацыю права на свабоднае выказванне меркаванняў, у тым ліку адмяніць або перагледзець законы, якія не адпавядаюць прынцыпам прававой нявызначанасці, неабходнасці і суразмернасці, каб прывесці іх у адпаведнасць са сваімі абавязальніцтвамі па Пакце, улічваючы пры гэтым заўвагі агульнага парадку Камітэта № 34 (2011) аб свабодзе меркаванняў і іх выказвання, а таксама адмяніць усе іншыя неапраўданыя абмежаванні на ажыццяўленне свабоды выказвання меркаванняў і забяспечыць, каб патрэба ў накладанні любых абмежаванняў і суразмернасць захадаў рэагавання вызначалася ў адпаведнасці са строгімі патрабаваннямі п. 3 арт. 19 Пакта (п. 50).

У сферу прымянення п. 2 арт. 19 Пакта ўключана таксама такая форма выказвання меркаванняў, якая можа разглядацца як глыбока зневажальная, але пры гэтым яе выкарыстанне можа падпадаць пад абмежаванні ў адпаведнасці з палажэннямі п. 3 арт. 19 Пакта (п. 11).

Абмежаванні могуць устанаўлівацца выключна пры выкананні асаблівых умоваў, прадугледжаных у п. 3 арт. 19: абмежаванні “павінны быць замацаваны законам”; яны могуць устанаўлівацца толькі на падставах, прадугледжаных у падпунктах a) і b) пункта 3, і павінны строга адпавядаць патрабаванням неабходнасці і суразмернасці (п. 22). Пры выкананні прынцыпа суразмернасці неабходна таксама ўлічваць канкрэтную форму выказвання меркавання і сродку яго распаўсюджвання (п. 34).

У сваёй Заўвазе агульнага парадку № 27 Камітэт адзначыў, што “абмежавальныя захады павінны адпавядаць прынцыпу суразмернасці; яны павінны з’яўляцца дарэчнымі для выканання сваёй абарончай функцыі; яны павінны ўяўляць сабой найменш абмежавальны сродак з ліку тых, з дапамогай якіх можа быць дасягнуты жаданы вынік; і яны павінны з’яўляцца суразмернымі інтарэсу, які абараняецца. Прынцыпу суразмернасці павінны прытрымлівацца не толькі ў заканадаўстве, у якім прадугледжваюцца абмежаванні, але і адміністрацыйнымі і судовымі ўладамі ў працэсе прымянення заканадаўства” (п. 14).

Калі дзяржава-удзельнік спасылаецца на законныя падставы пры замацаванні абмежавання на свабоду выказвання меркаванняў, яна павінна дакладна і падрабязна прадэманстраваць канкрэтны характар пагрозы, а таксама тое, што прыняцце канкрэтных захадаў адказвае крытэрыям неабходнасці і суразмернасці, у прыватнасці шляхам замацавання наўпроставай і непасрэднай сувязі паміж формай выказвання і пагрозай (п. 35).

Камітэт выказвае заклапочанасць у сувязі з законамі аб такіх дзеяннях, як непавага да суда, непавага да прадстаўнікоў улады, непавага да сцяга і сімволікі, паклёп на кіраўніка дзяржавы, абарона гонару дзяржаўных службовых асоб; ён таксама заяўляе, што законам не павінны замацоўвацца больш жорсткія меры пакарання выключна ў сувязі са становішчам асобы індывіда, чыя рэпутацыя была нібыта пастаўлена пад сумнеў (п. 38).

Міжнародная супольнасць пры падтрымцы праваабарончай арганізацыі "Article 19" у 1995 годзе прыняла Йоханэсбургскія прынцыпы. Яны маюць на мэце ўзмацніць артыкул 19 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, паводле якога кожны чалавек мае права бесперашкодна прытрымлівацца сваіх меркаванняў. Ніхто не можа быць пакараны за крытыку або знявагу нацыі, дзяржавы або яе сімвалаў, урада, дзяржаўных ведамстваў або дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў, а таксама замежнай нацыі, дзяржавы або яе сімвалаў, урада, дзяржаўных ведамстваў або дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў, калі толькі гэта крытыка або знявага не накіраваныя на падбухторванне да гвалтоўных дзеянняў або могуць выклікаць такія дзеянні (прынцып 7b).

Падыход, замацаваны ў Йоханэсбургскіх прынцыпах, знайшоў сваё развіццё ў Дакладзе Спецдакладчыка па пытанні аб заахвочванні і абароне права на свабоду меркаванняў і іх свабоднае выказванне Франка Ла Ру. У прыватнасці, Спецдакладчык падкрэслівае неабходнасць дэкрыміналізацыі дыфамацыі і тое, што абарона нацыянальнай бяспекі або барацьба з тэрарызмам не могуць выступаць падставамі для абмежавання права на свабоднае выказванне меркаванняў, за выключэннем выпадкаў, калі ўрад можа даказаць, што:

1. выказванне меркаванняў мае на мэце падбухторванне да гвалтоўных дзеянняў;
2. яно можа выклікаць да такіх гвалтоўных дзеянняў;
3. маецца наўпроставая і непасрэдная сувязь паміж выказваннем меркаванняў і верагоднасцю або ўзнікненнем такіх гвалтоўных дзеянняў (п. 36). Спецдакладчык заклікаў дзяржавы дэкрыміналізаваць дыфамацыю (п. 73).

Артыкулам 8 Канстытуцыі прадугледжана, што Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства. Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь у сваіх заключэннях і рашэннях неаднаразова ўзгадвае Еўрапейскую канвенцыю па правах чалавека і Еўрапейскі суд па правах чалавека як “арыентыры” для Рэспублікі Беларусь. У гэтай сувязі падаецца важным звярнуць увагу правапрымяняльніка на падыход, які выкладзены ў пастановах ЕСПЧ, адносна рэакцыі дзяржаў на крытыку службовых асоб у дэмакратычным грамадстве. 

Еўрапейскі суд па правах чалавека ў справе “Савва Цярэнцьеў супраць Расійскай Федэрацыі”, дзе расійскі суд вынес вырак ў выглядзе аднаго года пазбаўлення волі ўмоўна за каментар у “LiveJournal” з заклікам “спаліць мянтоў у топцы на цэнтральных плошчах расійскіх гарадоў”, адзначыў, што “свабода выказвання меркаванняў з’яўляецца адной з асноваў дэмакратычнага грамадства і адной з асноўных умоваў яго прагрэсу і самарэалізацыі кожнага чалавека. З улікм пункта 2 артыкула 10 ЕКПЧ яна прымянльная не толькі да ”інфармацыі” або “ідэй”, якія станоўча ўспрымаюцца або лічацца бяскрыўднымі або абыякавымі, але і да тых, што зневажае, шакуе або турбуе. Такія патрабаванні плюралізма, цярпімасці і шырыні поглядаў, без якіх няма “дэмакратычнага грамадства” (§61) (падобны падыход пададзены ў справе Морыс супраць Францыі 29369/10, § 124, ЕСПЧ 2015; і Pentikäinen супраць Фінляндыі 11882/10, § 87, ЕСПЧ 2015).

У гэтай жа справе ЕСПЧ падкрэсліў: “…не кожная заўвага, якая можа быць успрынята як зневажальная або зневажальная канкрэтнымі асобамі ці іх групамі, апраўдвае крымінальнае асуджэнне ў выглядзе турэмнага зняволення. Хаця такія настроі зразумелыя, яны самі па сабе не могуць устанаўліваць межы свабоды выказвання меркаванняў. Толькі шляхам дакладнага вывучэння кантэксту, у якім фігуруюць зневажальныя, зневажальныя або агрэсіўныя словы, можна правесці значнае адрозненне паміж шакуючымі і зневажальнымі фармулёўкамі, якія абараняюцца артыкулам 10 Канвенцыі, і тымі, якія пазбаўляюць яго права на цярпімасць у дэмакратычным грамадстве” (§69).

Суд у дадзенай справе таксама адзначыў, што дзяржслужбоўцы пры выкананні сваіх абавязкаў падпадаюць большай крытыцы, чым звычайныя грамадзяне. Асабліва ў выпадках неабгрунтаваных ці няпраўных паводзін пры выкананні сваіх афіцыйных паўнамоцтваў. Пры гэтым ЕСПЧ паказаў, што супрацоўнікі праваахоўных органаў павінны мець высокую ступень талеранцыі да абраз, калі такія не правакуюць супрацьпраўных дзеянняў у іх адрас і не ставяць іх у рэальную небяспеку фізічнага гвалту (§75).

У справе «Савенка (Лімонаў) супраць Расіі» ЕСПЧ нагадаў, што «межы прымальнай крытыкі шырэй у дачыненні да палітыка ці службовай асобы як такой, у адрозненне ад прыватнай асобы» (§25). У гэтай жа справе ЕСПЧ падкрэсліў, што стандарт свабоды выражэння погляду, вызначаны арт. 10 Канвенцыі, вызначае, што «значныя палітычныя дзеячы, павінны быць гатовы прыняць рэзка выказаную крытыку і не могуць патрабаваць такога ж узроўню абароны, як прыватная асоба, не вядомая грамадскасці, асабліва калі заява не датычылася іх асабістага жыцця» (§30).

У справе «Вайнай супраць Венгрыі» ЕСПЧ паказаў: «…толькі пры старанным вывучэнні кантэксту, у якім выкарыстаны абразлівыя словы, можна ўсталяваць значнае адрозненне паміж мовай, якая шакуе і абражае – абарона якога прадугледжана артыкулам 10 ЕКПЧ – і мовай, якая страціла права на талерантныя адносіны ў дэмакратычным грамадстве» (§53).

У пастанове ЕСПЧ «КомерсантЪ і іншыя супраць Расіі» суд падкрэсліў, што «усталяванне адказнасці па справе аб дыфамацыі можа аказаць стрымальны ўплыў на ажыццяўленне права на свабоду выражэння погляду і жаданне публікаваць крытычныя матэрыялы па пытаннях, якія ўяўляюць грамадскі інтарэс, нават у тых выпадках, калі заяўніка не абавязвалі кампенсаваць прычыненую маральную шкоду» (§19).

Такім чынам, крыміналізацыя абразы прадстаўніка ўлады ў Крымінальным кодэксе абгрунтавана падпадае крытыцы. Міжнародныя прававыя інстытуты заклікаюць дзяржавы выключыць з заканадаўства дыфамацыйныя склады, пакаранне за дыфамацыю ў выглядзе пазбаўлення волі адназначна расцэньваецца як недапушчальнае, калі гэтыя дзеі не падбухторваюць да гвалтоўных дзеянняў і не могуць пацягнуць гвалты.

Беларускае крымінальнае заканадаўства вызначае больш цвёрдае пакаранне за абразу службовай асобы. Гэта значыць, што звычайны чалавек менш абаронены, чым асоба, што займае службовае становішча. Наяўнасць такіх нормаў у заканадаўстве краіны прыводзіць да іх злоўжывання дзяржаўнымі органамі. На думку праваабаронцаў, такія пытанні наогул варта вырашаць у парадку грамадзянскага судавядзення. Дзея, якая ставілася ў віну Я.Рымараву, закранае правы і законныя інтарэсы пацярпелага Дзядзюна Д.У., яго гонар і годнасць.

Права на годнасць служыць адной з непасрэдных праяў канстытуцыйнага палажэння арт.2 пра чалавека як вышэйшую каштоўнасць і мэту грамадства і дзяржавы. Дзяржава забяспечвае годнасць асобы (ч.1 арт.25 Канстытуцыі). Годнасць – гэта прызнанне каштоўнасці чалавека ім самім і ўсімі іншымі суб'ектамі, улучаючы дзяржаўныя органы, індывідаў, грамадскія аб'яднанні.

Артыкулам 28 Канстытуцыі прадугледжана, што кожны мае права на абарону ад замаху на яго гонар і годнасць. У арт.17 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы сказана пра права кожнага на «абарону закона» ад замахаў на гонар і рэпутацыю. Артыкул 17 забяспечвае абарону асабістай годнасці і рэпутацыі, і дзяржавы абавязаны забяспечваць прыняцце ў гэтых мэтах належнага заканадаўства. Кожнаму павінна быць таксама забяспечана эфектыўная абарона ад любых няпраўных замахаў і эфектыўныя сродкі праўнай абароны ад тых, хто здзяйсняе такія замахі. У сваіх дакладах дзяржавы-ўдзельніцы павінны ўказваць ступень абароны асабістай годнасці, якая забяспечваецца законам, і рэпутацыі і парадак падавання такой абароны ў іх прававых сістэмах (п.11).

Абарона гонару і годнасці асобы ажыццяўляецца Грамадзянскім кодэксам ад 7 снежня 1998 г. Дзеля абароны гонару і годнасці ч.2 арт. 60 Канстытуцыі гарантуе індывідам магчымасць спагнаць у судовым парадку як маёмасную шкоду, так і матэрыяльнае пакрыццё маральнай шкоды.

Часткай 3 арт.1 КК прадугледжана, што «Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь засноўваецца на Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і агульнапрызнаных прынцыпах і нормах міжнароднага права». Прыведзеная вышэй аргументацыя са спасылкамі на прынцыпы і нормы міжнароднага права дазваляе зрабіць выснову пра тое, што абвінавачаны не здзейсніў крымінальна каральнай дзеі, што па правілах п.2 ч.1 арт. 357 КПК з'яўляецца падставай для пастановы апраўдальнага прысуду.

У прысудзе не прыведзены тэкст абразлівага каментара абвінавачанага ў адрас пацярпелага Дзядзюна Д.У., ёсць толькі апісанне каментара з філалагічных і лінгвістычных пазіцый, што не дазваляе зрабіць аб'ектыўную ацэнку высноў заключэння экспертызы. У прысудзе ёсць адпраўка да заключэння судовай лінгвістычнай экспертызы, у якой выказванне абвінавачанага ў адрас пацярпелага ацэньваецца як негатыўнае, з пазнакамі «грубае», няўхвальнае», «пагардлівае», «абсцэннае», «лаянкавае». Суд не зрабіў ацэнкі заключэння экспертызы і не паказаў, што менавіта прынізіла гонар і годнасць асобы пацярпелага.

З тэксту прысуду: «Пры прызначэнні пакарання Рымараву Я.С. суд улічваў характар і ступень грамадскай небяспекі здзейсненага ім злачынства, матывы і мэты ўчыненага, асобу вінаватага, характар нанесенай шкоды, акалічнасці, што змякчаюць і абцяжарваюць адказнасць абвінавачанага.

Акалічнасцямі, што змякчаюць адказнасць Рымарава Я.С., суд прызнае яго чыстасардэчнае пакаянне ва ўчыненым злачынстве, наяўнасць на ўтрыманні ў вінаватага малалетняга дзіцяці.

Акалічнасцяў, што абцяжарваюць адказнасць абвінавачанага, суд не ўгледжвае.

Таксама суд улічваў, што абвінавачаны Рымараў Я.С. віну сваю ўсвядоміў, раней не быў пад судом, жыве з сям'ёй, мае сталае месца працы, дзе характарызуецца станоўча, разам з тым, пашырыў абразлівую інфармацыю шырокаму колу асоб ва ўмовах грамадска-палітычных падзей, што адбываюцца ў Рэспубліцы Беларусь, чым прычыніў шкоду аўтарытэту дзяржаўнай улады і нармальнай дзейнасці органаў улады, зняважыў гонар і годнасць асобы супрацоўніка міліцыі за выкананне ім службовых абавязкаў па ахове грамадскага парадку і грамадскай бяспекі, абароны правоў і свабод іншых асоб, то, з улікам усіх выкладзеных акалічнасцяў, а таксама акалічнасцяў учыненага злачынства, суд лічыць неабходным прызначыць яму пакаранне ў межах санкцыі арт. 369 КК Рэспублікі Беларусь у выглядзе абмежавання волі, паколькі на думку суда дадзеная мера крымінальна-праўнага ўплыву адпавядае цяжкасці ўчыненага і выяўленым у судзе дадзеным пра асобу абвінавачанага, будзе дастатковай для яго выпраўлення, а таксама будзе спрыяць папярэджанню здзяйснення ім новых злачынстваў».

Эксперты і юрысты ПЦ «Вясна» мяркуюць, што суд у рамках нацыянальнага крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага заканадаўства не абгрунтаваў неабходнасць ужывання самага суровага з магчымых відаў пакарання, прадугледжаных санкцыяй арт.369 КК, у выглядзе абмежавання волі з накіраваннем у выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу тэрмінам на два гады ў дачыненні да Рымарава Я.С.

Паводле ч.1 арт. 62 КК Рэспублікі Беларусь «пры прызначэнні пакарання суд зыходзіць з прынцыпу індывідуалізацыі пакарання, то бок улічвае характар і ступень грамадскай небяспекі ўчыненага злачынства, матывы і мэты ўчыненага, асобу вінаватага, характар нанесенай шкоды і памер прычыненай шкоды, прыбытку, атрыманага злачынным шляхам, акалічнасці, што змякчаюць і абцяжарваюць адказнасць, погляд пацярпелага па справах прыватнага вінавачання, матывуючы абраную меру пакарання ў прысудзе». Зыходзячы з прысуду, суд пры прызначэнні самага суровага пакарання не зрабіў стараннай ацэнкі адсутнасці самой па сабе шкоды і ўрону дзеяннямі, якія ўчыніў абвінавачаны Рымараў Я. С. Больш за тое, ацаніць памер шкоды, прычыненай «аўтарытэту дзяржаўнай улады і нармальнай дзейнасці органаў улады» у прынцыпе не ўяўляецца магчымым, бо згодна з прыведзеным вышэй абгрунтаваннем крытыка дзяржавы, яе органаў і службовых асоб, што не падбухторвае да гвалтоўных дзеянняў, падлягае дэкрыміналізацыі.

Заканадавец у ч.1 арт.62 КК проста паказвае на абавязковасць матывавання ў прысудзе абранай меры пакарання. Матываванне (абгрунтаванне) абранай меры пакарання з'яўляецца практычным выражэннем асноўных пачаткаў прызначэння пакарання, і перадусім, прынцыпу яго індывідуалізацыі. Частка 2 арт. 360 КПК абавязвае суд у апісальна-матывавальнай частцы абвінаваўчага прысуду паказваць матывы вырашэння ўсіх пытанняў, што адносяцца да прызначэння пакарання.

Суд не матываваў адмовы ва ўжыванні артыкула 79 КК, які прадугледжвае асуджэнне без пакарання – мінімальна магчымую форму рэалізацыі крымінальнай адказнасці, уплыў якой зводзіцца да ўскладання на асуджанага абавязкаў па выкананні правілаў прафілактычнага нагляду.

Падстава для абрання судом паказанай формы крымінальнай адказнасці для асобы, што здзейсніла злачынства, сфармулявана ў законе гранічна ясна як у матэрыяльных, так і працэдурных адносінах, і выражаецца ва ўстанаўленні і канстатаванні судом наступных акалічнасцяў:

• злачынства здзейснена асобай упершыню;
• злачынства адносіцца да катэгорыі тых, што не ўяўляюць вялікай грамадскай небяспекі;
• характарыстыка асобы вінаватага як з улікам учыненага злачынства, так і на аснове ацэнкі папярэдніх паводзін дазваляе сцвярджаць, што злачынныя паводзіны для дадзенай асобы з'яўляюцца хутчэй за асаблівага роду выпадковасцю, чым праявай псіхалогіі ўсёдазволенасці;
• пасля здзяйснення злачынства, аж да сканчэння судовага следства, застаючыся на волі, асоба працяглымі бездакорнымі паводзінамі выяўляла імкненне да законапаслухмяных паводзін.

Суд пры прызначэнні пакарання не матываваў адмову ва ўжыванні правілаў арт.86 КК, згодна з ч.1 якой неабходна наяўнасць наступных умоў:

• асоба упершыню здзейсніла злачынства;
• злачынства не ўяўляе вялікай грамадскай небяспекі;
• палічыць эквівалент шкоды аўтарытэту дзяржаўнай улады не ўяўляецца магчымым. Спагнанне шкоды, прычыненай асобе прадстаўніка ўлады, па нашаму думку, павінна адбывацца ў рамках грамадзянскага судаводства;
• асоба дасягнула шаснаццацігадовага ўзросту;
• ёсць перакананасць у тым, што асоба, якая здзейсніла такое злачынства, можа быць выпраўлена без прыцягнення да крымінальнай адказнасці шляхам ужывання да яе мер адміністрацыйнага спагнання.

Права вызвалення ад крымінальнай адказнасці з прыцягненнем да адміністрацыйнай адказнасці пададзена суду ў сілу п.1 ч.1 арт. 30 КПК. Суд таксама не абгрунтаваў адмовы ва ўжыванні іншых выглядаў пакарання, прадугледжаных санкцыяй арт.369 КК. Прадэманстраваны судом падыход уступае ў супярэчнасць з прынцыпам гуманізму, сфармуляваным у агульным выглядзе ў ч.7 арт.3 КК: «асобе, якая здзейсніла злачынства, павінны быць прызначаны пакаранне ці іншая мера крымінальнай адказнасці, неабходныя і дастатковыя для яе выпраўлення». Сутнасць гэтага правіла палягае ў тым, што суд пры прызначэнні пакарання павінен паводзіцца прынцыпам эканоміі рэпрэсіі, г. зн. пакаранне не павінна быць празмеру суровым.

Суд вызначыў і адлюстраваў у прысудзе, што абвінавачаны мае сталае месца працы і прыбытак, што дае суду магчымасць ужывання пакарання ў выглядзе штрафу ці выпраўленчых прац з утрыманнем з заробку. Пры такіх акалічнасцях адсутнасць абгрунтавання непрымання да абвінавачанага пакаранняў, прадугледжаных санкцыяй арт.369 КК у выглядзе штрафу і выпраўленчых прац, сведчыць пра тое, што суд не матываваў ужыванне да Рымарава Я.С. пакарання ў выглядзе абмежавання волі з накіраваннем у выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу.

Без ацэнкі суда і без адлюстравання ў прысудзе засталося прызначэнне пакарання ў выглядзе абмежавання волі без накіравання ў выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу. Пастанова Пленума Вярхоўнага суда Рэспублікі Беларусь ад 20 снежня 2007 г. №18 «Аб практыцы прызначэння судамі пакарання ў выглядзе абмежавання свабоды» у ч.1 п.4 прадугледжвае, што «абмежаванне волі без накіравання ў выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу можа прызначацца, калі выпраўленне вінаватага можа быць дасягнута без яго выдалення з месца сталага жыхарства: у сям'і, працоўным калектыве, у навучальнай установе. Пры гэтым варта ўлічваць адносіны, якія папярэднічалі асуджэнню, абвінавачанага да працы і паводзіны ў побыце, наяўнасць утрыманцаў, якія маюць патрэбу ў клопаце і дапамозе з яго боку, іншыя вартыя ўвагі акалічнасці».

Судом у прысудзе адлюстраваны істотныя акалічнасці, што характарызуюць абвінавачанага Я.С. Рымарава, якія дазваляюць прызначыць пакаранне без накіравання ў выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу:

• жыве з сям'ёй;
• мае адно непаўналетняе дзіця, якое патрабуе клопату і дапамогі з боку абвінавачанага;
• мае сталае месца працы, дзе характарызуецца станоўча;
• раней не быў пад судом;
• прызнанне і ўсведамленне сваёй віны.

Такім чынам, суд фармальна падышоў да пытання аб прызначэнні пакарання Рымараву Я.С., без стараннай ацэнкі акалічнасцяў, прадугледжаных ч.1 п.4 Пастановы Пленума ад 20 снежня 2007 г. №18, якія ёсць у абвінавачанага і якія дазваляюць прызначыць абвінавачанаму пакаранне ў выглядзе абмежавання волі без накіравання ў выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу.

Такім чынам, абмежаванне волі да абвінавачанага ўжыта ў парушэнне права на справядлівае судовае разбіральніцтва, іншых правоў і свабод, гарантаваных Міжнародным пактам пра грамадзянскія і палітычныя правы:

• права лічыцца невінаватым, пакуль вінаватасць не будзе даказана згодна закону;
• права на свабоду выражэння поглядаў у кантэксце дапушчальных абмежаванняў па п.3 арт.19 Пакта

У адпаведнасці з Кіраўніцтвам па вызначэнні панятку «палітычны зняволены» (пункт 3.1.а.) палітычным зняволеным з'яўляецца асоба, пазбытая волі, калі мае месца ў выпадку, калі пазбаўленне волі было ўжыта выключна з-за яе палітычных перакананняў, а таксама ў сувязі з негвалтоўным ажыццяўленнем свабоды думкі, правоў і свабод, гарантаваных Міжнародным Пактам пра грамадзянскія і палітычныя правы або Еўрапейскай Канвенцыяй пра абарону правоў чалавека і асноўных свабод.

Ключавым крытэрам панятку «пазбаўленне волі» служыць немагчымасць пакінуць пэўнае месца па сваёй волі. Гэта можа адбывацца з-за аховы або пад страхам наступнага больш суровага пакарання. Гаворка ідзе пра пэўнае закрытае месца ці месца, куды забаронены ці абмежаваны доступ любых асоб, улучаючы прадстаўнікоў грамадскасці.

Пры паказаных акалічнасцях мяркуем, што ў выпадку адмовы задаволіць апеляцыйную скаргу Яна Рымарава Гомельскім абласным судом і накіравання яго для адбывання пакарання ў выглядзе абмежавання волі ў выпраўленую ўстанову адкрытага тыпу тэрмінам на два гады, праваабарончая супольнасць Беларусі мае падставы для прызнання Рымарава палітычным зняволеным і запатрабаваць яго вызвалення.