Алесь Бяляцкі: “Час зрабіў нам выклік. Мы яго прынялі”

Гэтае інтэрв’ю з Алесем Бяляцкім рыхтавалася да зборніка, прысвечанага 15-годдзю дзейнасці Праваабарончага цэнтра “Вясна”, якое адзначаецца ў гэтым годзе. У гэтым інтэрв’ю Бяляцкі распавядае не толькі пра гісторыю арганізаці, мэты яе дзейнасці, калег, але і пра сваё бачанне значэння праваабароны ў дэмакратычных пераўтварэннях, якія, безумоўна, чакаюць Беларусь у найбліжэйшай будучыні.

Інтэрв’ю запісвалася за некалькі дзён да арышту Алеся Бяляцкага, і гэта першая яго публікацыя

-- Спадар Алесь, згадайце, з чаго пачыналася “Вясна”? Як узнікла сама яе ідэя?

-- “Вясна” пачыналася тады, калі цэлую вясну 96-га года ішлі масавыя акцыі, якія адбываліся з розных прычынаў. У красавіку – у сувязі з так званай Саюзнай дамовай з Расіяй, якую Лукашэнка збіраўся заключаць з Ельцыным. Перад гэтым адзначалася 15 сакавіка – Дзень Канстытуцыі, затым 25 сакавіка -- Дзень Волі, калі прайшла вялікая дэманстрацыя па праспекце Незалежнасці да Опернага тэатру і будынку Белтэлерадыёкампаніі на Чырвонай, дзе патрабавалі прамога эфіру, бо тады ўжо былі праблемы з інфармацыяй і яе распаўсюдам. Тады была ўзбуджана крымінальная справа за парушэнне парадку, але яна нічым не скончылася. А 26 красавіка на плошчы Якуба Коласа сабралася 40-50 тысяч чалавек, якія пайшлі затым па праспекце Незалежнасці да цырка і па вуліцы Багдановіча да Палацу спорта, дзе былі праведзены мітынгі. Падчас гэтай дэманстрацыі міліцыя перакрыла дарогу машынамі, былі выстаўлены кардоны АМАПу, і ўсё гэта суправаджалася жорсткімі сутычкамі з людзьмі. У той дзень было арыштавана больш за 200 чалавек, узбуджана чарговая крымінальная справа. У СІЗА апынуліся Юры Хадыка і Вячаслаў Сіўчык як заяўляльнікі акцыі. Востра ўзнікла пытанне тэрміновай дапамогі ў зборы інфармацыі і давядзенні яе да сваякоў затрыманых, бо паніка тады была нават большая, чым мы бачылі ў 2006-м і ў 2010-м гадах падчас падобных масавых арыштаў. Проста тады гэта было ўпершыню. Я хачу падкрэсліць, што да гэтага акцыі, за выключэннем “Дзядоў” 1988 года, у нас фактычна не разганяліся. Так, былі затрыманні, быў нейкі млявы пераслед, але так масава, нахабна і жорстка, як гэта адбылося ў красавіку 96-га года – такога не было. Мне падаецца, менавіта тады Лукашэнка вырашыў жорсткасцю сілавых дзеянняў спыніць масавыя акцыі.  

У гэтай сітуацыі ўзнікла група людзей, якая занялася зборам і распаўсюдам інфармацыі, а таксама матэрыяльнай дапамогай: мы шукалі грошы, прадукты харчавання для тых, хто сядзеў па крымінальнай справе і на “сутках”. У прыватнасці, адзін  чалавек перадаў нам харчы і мы потым іх раздавалі сем’ям рэпрэсаваных. Гэта было не так шмат, але – чым маглі… Гэтая група працавала прыкладна месяц.

“Закручванне гаек” у той час ішло па розных накірунках. Напачатку красавіка быў затрыманы і сядзеў у СІЗА Славамір Адамовіч. Узнікла патрэба ў дапамозе яму, бо ягоная маці, пенсіянерка, сама не спраўлялася. На адным з мітынгаў мы сабралі пэўную суму грошай і перадалі ёй – на перадачы для Славаміра.

-- Сапраўды, я памятаю, у той час на акцыях хадзілі людзі са скрыначкамі і збіралі ахвяраванні для палітвязняў…

-- Так. Цэнтральным накірункам нашай працы стала дапамога ахвярам палітычных рэпрэсій і інфармаванне грамадскасці пра гэтыя рэпрэсіі. Усё рабілася на абсалютна добраахвотных пачатках. У той час я працаваў дырэктарам літаратурнага музея Максіма Багдановіча, быў сакратаром Управы БНФ. Улічваючы, што тады Фронт быў асноўнай актыўнай вулічнай сілай, найбольш ахвяраў было якраз сярод сяброў БНФ.

У 97-м годзе да гэтай працы далучыліся некалькі дзяўчат-валанцёрак з ліку супрацоўніц музея – напрыклад, Паліна Сцепаненка. Паступова мы пашыралі сваю працу і пачалі шукаць кантакты ў рэгіёнах, таму што рэпрэсіі разгарнуліся па ўсёй Беларусі. Нам патрэбны былі людзі, гатовыя працаваць у правабарончым накірунку па ўсёй краіне, і на працягу 97-га года мы фактычна адбудавалі рэспубліканскую структуру. 23 лютага 1998 года мы зарэгістравалі “Вясну-96” як мінскую гарадскую арганізацыю і адначасова рыхтавалі дакументы для стварэння нацыянальнай. У 1999 годзе “Вясна” была зарэгістравана як арганізацыя рэспубліканская і ў такім статусе існавала да 2003 года, калі рашэннем Мінюста і Вярхоўнага суда яна была зачынена за ўдзел у назіранні за прэзідэнцкімі выбарамі 2001 года. З тых часоў працуем без рэгістрацыі. Мы ўжо тры разы падавалі дакументы на рэгістрацыю “Вясны”, але Міністэрства юстыцыі кожны раз адмаўляла – у 2007 годзе і двойчы ў 2009-м. Пры гэтым у 2007 г. Камітэт па правах чалавека ААН прыняў рашэнне, згодна з якім пазбаўленне рэгістрацыі “Вясны” прызнана парушэнем права на свабоду асацыяцыі сяброў нашай арганізацыі. Камітэт таксама заклікаў урад Беларусі аднавіць нашы правы, зарэгістраваўшы “Вясну”, але гэта рашэнне да сённяшняга дня не выканана і мы працягваем працаваць у незарэгістраваным статусе

-- Вы задаволены тым, чаго дасягнулі за паўтары дзясяткі гадоў?

-- “Вясна” ўжо пасля скасавання афіцыйнай рэгістрацыі стала сябрам Міжнароднай Федэрацыі правоў чалавека -- FIDH, а мяне абралі віцэ-прэзідэнтам гэтай арганізацыі, і я ўжо другі тэрмін ім з’яўляюся. За час нашай дзейнасці мы займелі шмат замежных партнёраў. Варта адзначыць, што наша праца і ўвогуле праваабарончая дзейнасць ва ўсім свеце будуецца на міжнароднай салідарнасці і супрацоўніцтве. Дзякуючы гэтаму мы павялічылі эфектыўнасць сваёй працы, маючы сяброў і шматгадовых партнёраў у розных краінах Еўропы і свету, якія дапамагаюць нам ставіць пытанні Беларусі, напрыклад, у такіх інстытуцыях, як ААН, Рада Еўропы, Еўразвяз. Міжнародная праваабарончая супольнасць садзейнічае таму, што “Вясна” фігуруе як значная праваабарончая сіла, якая ўспрымаецца вельмі сур’ёзна, што дазваляе нам, у сваю чаргу, уздымаць праблемы Беларусі на розных узроўнях.

За 15 гадоў мы значна пашырылі сваю працу, і, акрамя традыцыйных, у нас з’явіліся новыя накірункі. Сюды трэба аднесці і назіранне за выбарамі: з 2000 года мы рэгулярна ажыццяўляем маніторынг выбараў у Беларусі, а таксама бярэм удзел у міжнародным назіранні. З 2001 года “Вясна” з’яўляецца сябрам Еўрапейскай сеткі арганізацый па назірані за выбарамі – ENEMO, і вясноўцы маюць досвед назірання за выбарамі ў такіх краінах, як Кіргізія, Азербайджан, Украіна, Польшча, Швецыя, Сербія, Косава, Казахстан і іншых. Вопыт міжнароднага назірання, канечне ж, дазваляе нам параўноўваць выбарчыя законы, умовы правядзення выбараў у розных краінах і дапамгае праводзіць унутранае назіранне на больш высокім і прафесійным узроўні.

Яшчэ адзін важны накірунак нашай дзейнасці – навучанне правам чалавека. Перш за ўсё нашы адукацыйныя праграмы накіраваны на моладзь, якая найбольш успрымае каштоўнасці правоў чалавека і імкнецца атрымліваць веды ў гэтай галіне. Мы працуем і над няспынным падвышэннем прафесійных кампетэнцый калег-праваабаронцаў і юрыстаў, а таксама іншых зацікаўленых мэтавых груп -- так што аб’ём працы тут даволі вялікі.

Сябры “Вясны” рэгулярна ўдзельнічаюць у міжнародных праваабарончых канферэнцыях і мерапрыемствах, каб данесці аб’ектыўную інфармацыю пра сітуацыю з правамі чалавека ў Беларусі. Такім шляхам, нават не маючы на сённяшні дзень ніякіх стасункаў з беларускай уладай (апроч таго, што яна займаецца дыскрэдытацыяй правабаронцаў -- метадычна і паслядоўна), мы адчуваем наш відавочны ўплыў на яе. Напрыклад, заявы ўладаў пра магчымае ўвядзенне забароны на выезд з Беларусі для палітычных і грамадскіх апанентаў сведчаць, што нас успрымаюць як рэальную сілу, з якой немагчыма не лічыцца.

У прынцыпе, я задаволены вынікамі нашай працы за 15 год. Мы шмат зрабілі для разумення важнасці правоў чалавека палітыкамі і грамадскасцю Беларусі -- тых людзей, якія пасля змянення сітуацыі будуць  арыентавацца на гэтыя правілы і стандарты ў сваёй дзейнасці, у адрозненне ад цяперашняй улады. Гэта вельмі важна. А другі момант -- гэта тое, што мы з’яўляемся важным фактарам успрымання грамадска-палітычнай сітуацыі ў Беларусі, бо наша правабарончая інфармацыя і ацэнкі займаюць годнае месца і ўспрымаюцца вельмі сур’ёзна.

З другога боку, канечне, ёсць пэўная незадаволенасць, таму што асноўная мэта, дзеля якой працуе наша арганізацыя – павага і захаванне правоў чалавека ў краіне, яшчэ не дасягнута. Наадварот, у апошнія месяцы сітуацыя яшчэ больш ускладнілася, і краіна яшчэ далей адышла ад цывілізаваных нормаў, а правы чалавека згадвацца прадстаўнікамі ўладаў выключна ў нейкім здзеклівым сэнсе. Сам Лукашэнка іх разумее выключна як права на працу і права гаварыць на кухні з жонкай. Гэта, канечне, вельмі жахліва і ўвогуле паказвае вельмі нізкі ўзровень – культурны, цывілізацыйны – сённяшняй беларускай улады. Таму нам трэба яшчэ шмат працаваць.

-- За 15 гадоў мне давялося чуць вельмі шмат словаў удзячнасці на адрас правабаронцаў, але ў той жа час я сустракала і такія закіды, што праваабаронцам ніколі не даюць “суткі”, іх не караюць так, як тых, каго яны абараняюць. І што праз гэта правабаронцы не разумецюь дакладна таго, што насамрэч адбываецца з людзьмі ў нашай краіне. Як бы вы гэта пракаментавалі? Я ведаю, што вы самі траплялі на Акрэсціна, як і іншыя сябры “Вясны”, а цяпер ўвогуле фактычна пад пагрозай крымінальнай справы (пасля папярэджання Генпракуратуры) ходзіце. Якая ж рэальна ступень небяспекі для саміх правабаронцаў?

-- Небяспека існуе. Аднак мы – не палітычная партыя, мы не ўдзельнічаем у палітычных працэсах наўпрост. Калі, напрыклад, былі выбары, мы не працавалі на карысць нейкага кандыдата, а ажыццяўлялі назіранне за выбарчым працэсам. Гэта нейтральная дзейнасць, на якую і арыентаваныя якраз няўрадавыя арганізацыі, у прыватнасці, “Вясна” і Беларускі Хельсінкскі камітэт.

Што датычыцца акцыяў, якія маюць правабарончы характар – у іх, вядома, мы бярэм актыўны ўдзел. Падкрэсліваю, не ў палітычных акцыях, а ў правабарончых. Гэта і Сусветны дзень супраць смяротнага пакарання, бо мы заўсёды выступалі і выступаем супраць выкарыстання гэтага віда пакарання. 10 снежня, у дзень прыняцця Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, які адзначаецца ва ўсім свеце, мы ў Беларусі таксама традыцыйна праводзім розныя мерапрыемствы. А, напрыклад, у 1998-м годзе мы правялі вялікую дэманстрацыю, накіраваную супраць неафашызму, бо на той час РНЕ набіраў сілу ў Беларусі і нават былі выпадкі збіцця людзей прыхільнікамі гэтага руху. На гэтую дэманстрацыю сабралася некалькі тысяч чалавек, і ў выніку я атрымаў 10 сутак зняволення як арганізатар. Можна ганарыцца, у прынцыпе, што я атрымаў “суткі” за антыфашысцкую акцыю.

З праблемамі мы сутыкаемся на працягу ўсёй нашай дзейнасці, а апошнім часам ціск толькі ўзмацняецца. Напрыклад, за пяць месяцаў пасля выбараў на офісе “Вясны” ўжо тройчы адбываліся ператрусы, канфіскавана ўся кампутарная тэхніка. Таксама ператрусы прайшлі ў нашых аддзяленнях -- Маладэчне, Гомелі, Горадні, Рэчыцы. Гэта ўсё гаворыць пра тое, што ўлады вельмі нервова рэагуюць на праваабарончую дзейнасць і спрабуюць гэткім жа чынам, як палітычным апанентам і журналістам, заткнуць раты і праваабаронцам. Я атрымаў афіцыйнае папярэджанне ад Генеральнай пракуратуры за дзейнасць ад імя незарэгістраванай арганізацыі -- гэта ўжо апошні крок перад узбуджэннем крымінальнай справы па 193-м артыкуле. Але, тым не менш, мы працягваем працу, улічваючы тое, што яна мае вялікі міжнародны рэзананс і можа вельмі сур’ёзна, найперш праз ўплыў і ціск міжнародных арганізацый, паўплываць на сітуацыю ў Беларусі.

Я б не стаў моцна дзяліць праваабаронцаў з іншымі актывістамі па тым, што мы знаходзімся ў нейкіх больш ільготных умовах. Наадварот, пасля 19 снежня так атрымалася, што калі палітычныя сілы даволі доўгі час заставаліся ў разгубленым стане, калі знізілася палітычна актыўная дзейнасць, менавіта праваабронцы і журналісты апынуліся на перадавой змагання за дэмакратыю і правы чалавека ў Беларусі. Недарэмна завялі крымінальныя справы на Пачобута і Салея, папярэджанне мне таксама недарэмна было вынесена. Мы проста бачым, што на сённяшні дзень журналісты і правабаронцы выконваюць функцыю гэткага грамадзянскага сумлення і займаюцца надзвычай важнай справай, а менавіта – распаўсюдам інфармацыі: што ж на самой справе адбываецца ў краіне. Улады баяцца гэтай інфармацыі. Нашы негвалтоўныя метады змагання за дэмакратыю і правы чалавека з’яўляюцца для ўлады, па ўсім відаць, вельмі небяспечнымі.

-- Я ведаю, што “Вясна” ў межах сваёй інфармацыйнай дзейнасці выдае  некалькі друкаваных выданняў. Распавядзіце, калі ласка, пра іх падрабязней.

-- Найперш трэба згадаць наш бюлетэнь “Права на Волю”, які выходзіць з 1998 году і рэгулярна асвятляе сітуацыю з правамі чалавека ў Беларусі. Ён таксама размяшчаецца ў нас на сайце spring96.org, які на сённяшні дзень наведваюць некалькі дзесяткаў тысяч чалавек штомесяц -- гэта дастаткова шмат для вузкапрофільнага сайта. Мы таксама пачалі карыстацца новымі магчымасцямі распаўсбду інфармацыі, стварыўшы свае старонкі ў папулярных сацыяльных сетках -- Фэйсбуку і Твіттэры. Кожны год, пачынаючы з 1998, мы выпускаем перыядычнае выданне -- нашы Агляды-хронікі парушэнняў правоў чалавека і аналітычныя Агляды. І калі ў 1998 годзе гэта была невялічкая брашурка прыкладна на 70 старонках, то ў апошнія гады Агляды заўсёды перавальваюць за 200 старонак дробнага шрыфту і з’яўляюцца дастаткова ўнікальнымі, таму што ніхто з праваабарончых арганізацый больш такога не робіць. Па нашых Аглядах, па тых яго 13 выданнях, якія выйшлі за гэтыя гады, можна ацаніць і зразумець увесь драматызм той сітуацыі, якую перажывае Беларусь, пачынаючы  з прыходу да ўлады Лукашэнкі. Бачна, як ідзе адчайнае змаганне грамадскіх актывістаў, дэмакратычных палітычных партый, проста неабыякавых людзей з таталітарным рэжымам за свабоду і дэмакратыю. Вал масавых рэпрэсіяў, адлюстраваны на старонках нашых Аглядаў, паказвае, наколькі цяперашняе кіраўніцтва дзяржавы баіцца згубіць уладу і наколькі яно баіцца актыўных людзей. Дзеля гэтага ўлады гатовы ўжываць любыя сродкі. Хаця, як мне падаецца, гэта вельмі неперспектыўны і нават небяспечны шлях...

Мы выдаем таксама розныя іншыя кніжкі: пра лёсы зняволеных, навучальныя дапаможнікі, правабарончыя тэматычныя выдані і дакументы, якія з’яўляюцца актуальнымі сёння для беларускіх грамадзян.

-- Я ведаю кнігі, выдадзеныя “Вясной”, якія датычыліся не толькі непасрэдна правоў чалавека, але і значных для грамадства падзей. Скажам, пра трагедыю на Нямізе...

-- Так, выданне было падрыхтавана нашымі супрацоўніцамі Палінай Сцепаненка і Таццянай Рэвяка. Кніга прысвечана трагедыі, якая так і не была, па сутнасці, расследавана да канца, а вінаватыя так і не былі пакараны --  па прамым указанні Лукашэнкі справа фактычна была спушчана на тармазах. Мы паспрабавалі паглядзець на тое, што здарылася, з боку чалавечай трагедыі, нечаканай трагедыі, і ў гэтай кніжцы сабраны інтэрв’ю як пра саму падзею, так і інтэрв’ю сваякоў загінулых і тых, хто непасрэдна там пацярпеў.  

-- Цікавая і важная была праца. І нялёгкая... Хацела яшчэ задаць асабістае пытанне. Вы нарадзіліся па-за межамі Беларусі, потым доўга жылі на Гомельшчыне, пабачылі не толькі Беларусь у сваім жыцці. Ваша праваабарончая праца базуецца на агульначалавечых каштоўнасцях, пры гэтым вакол вас людзі, якія размаўляюць па-беларуску, што даволі рэдкая з’ява ў нашай краіне. Што тут усё-ткі прэвалюе: беларускае  альбо агульначалавечае? Для ўлады праваабаронцы, якія размаўляюць па-беларуску – гэта адназначна “ворагі”, апазіцыя.

-- Для нашай улады правабаронца, які размаўляе і па-руску, таксама з’яўляецца апазіцыяй. Тут, трэба сказаць, розніцы вялікай не робіцца. Я ж сваю грамадскую дзейнасць пачаў яшчэ ў часы Савецкага Саюза, калі мы стваралі так званыя нефармальныя аб’яднанні студэнцкай моладзі. Я маю на ўвазе першую і другую палову 80-х. У незалежніцкім падпольным руху я з 82-га года, фактычна з 20 гадоў. Калі праглядаеш нашы праграмныя дакументы, то бачна, што ставілася задача – дабіцца дэмакратычнай незалежнай Беларусі, у якой бы паважаліся правы чалавека. Для мяне вельмі важным ужо тады было разуменне: не можа быць Беларусі без дэмакратыі і не можа быць правоў чалавека без незалежнай Беларусі. Гэта для нас моцна звязана гістарычна, таму што на працягу апошніх некалькіх сотняў гадоў любыя папярэднія ўлады мэтанакіравана знішчалі беларусаў як народ, знішчалі беларускую культуру. У нас былі рэдкія перыяды развіцця, і ўвогуле, усё, што звязана з беларушчынай, развівалася вельмі няпроста і ў складаных умовах. Інтэлігенцыя спалячвалася, зрусіфікоўвалася. Мы зараз бачым, што працэс русіфікацыі працягваецца і сённяшнімі ўладамі як спадчыннікамі былога савецкага рэжыму, які таксама прыгнятаў усё беларускае. Таму для нас прынцыпова важна падтрымліваць беларускую мову і культуру. Гэтым самым мы таксама выказваем свой праваабарончы погляд на права беларусаў мець і развіваць сваю культуру і сваю мову, бо тут у нас сітуацыя катастрафічная. Нават датычна толькі нашай працы гэта відавочна: на сённяшні дзень на беларускую мову не перакладзены ніводзін кодэкс... Гэтых дакументаў, на якіх базуецца судовая вытворчасць, судовае справаводства – іх проста няма! І гэта гэта пазіцыя дзяржавы, якая толькі дэкларуе афіцыйна дзвюхмоўнасць і дзяржаўнасць беларускай мовы. Дадзеная сітуацыя паказвае грэблівыя адносіны цяперашніх уладаў да беларускай мовы, з чым я абсалютна не згодны.

Маё жыццё непарыўна звязана з беларускай мовай, хаця вучыў я яе пасля рускай школы, ва ўніверсітэце, але тым не менш загаварыў у 20 год і вось ужо амаль 30 год паслядоўна стараюся гаварыць па-беларуску. Фактычна гэта не проста мова, гэта мая грамадзянская пазіцыя, гэта мой погляд на працэсы, звязаныя са знішчэннем беларускай мовы і культуры ў Беларусі. Мая жонка і сын гавораць па-беларуску, гэта мова нашай сям’і.

Да таго ж гэта мова і маёй прафесіі: я пачынаў сваю працу ў літаратурным музеі Максіма Багдановіча, а як літаратурны крытык маю літаратурныя, крытычныя артыкулы, эсэ даследчага плана. Я з’яўляюся сябрам Саюза беларускіх пісьменнікаў і ПЭН-цэнтра, але, на жаль, не маю дастаткова часу, каб займацца асабістай творчасцю… Быў у свой час старшынём таварыства маладых літаратараў “Тутэйшыя”, сябры якога з’яўляюцца зараз ядром беларускай літаратуры. Дарэчы, у гэтым годзе будзем святкаваць 25-годдзе з дня ўтварэння “Тутэйшых”, якраз у снежні 1986 года мы запачаткавалі гэту арганізацыю.

-- Скажыце, калі ласка, ці лёгка знаходзіць аднадумцаў, не толькі ў плане мовы, вядома, але і ў плане разумення важнасці правоў чалавека?

Стварэнне “Вясны” было нашым адказам на той выклік, які паставіў перад намі час. Мы гэты выклік прынялі. У нас ёсць яшчэ некалькі актыўных праваабарончых арганізацый -- сама сітуацыя падштурхнула неабыякавых людзей да стварэння такіх аб’яднанняў альбо супрацоўніцтва з імі.

Трэба адзначыць, што першая праваабарончая арганізацыя ўзнікла ў Беларусі ў 1988 годзе -- “Мартыралог Беларусі”, якая займалася рэпрэсіямі 30-50-х гадоў і тэмай дэкамунізацыі. Я ўдзельнічаў у працы “Мартыралогу”, і мы спрабавалі расплюшчыць вочы людзям, каб яны пабачылі, што на самай справе ўяўляе з сябе савецкі камуністычны рэжым, якія злачынствы ўчынены ім і якія былі ахвяры. На жаль, не да канца гэта зрабіць паспелі, але ў любым выпадку – імкнуліся да гэтага.

Моцны пераслед грамадзянскай супольнасці значна абмяжоўвае рост гэтай самай грамадзянскай супольнасці ў Беларусі. Гэта датычыцца і праваабарончых арганізацый. Шмат хто з людзей асцерагаецца адкрыта супрацоўнічаць з намі, але ў той жа час нямала актывістаў, якія працуюць ужо не адзін год -- у нас сітуацыя не самая горшая. За гэты час і юрысты, і грамадскія абаронцы, якія не маюць юрыдычнай адукацыі (як я, напрыклад) дасягнулі ўжо дастаткова высокага ўзроўню прафесіяналізму. Мы ўжо ведаем, як вырашаць тыя праблемы, якія паўстаюць перад намі, і яшчэ лепш разумеем, што трэба для таго, каб змяніць сітуацыю з тым, каб прынцыпы павагі да правоў чалавека ляглі ў аснову грамадскага жыцця і грамадскага ўладкавання ў Беларусі, што вельмі важна на перспектыву.

-- А што для гэтага трэба?

-- Патрэбны комплексныя змены – і ў дзяржаўным ладзе, і ва ўзаемаадносінах дзяржавы з людзьмі ў Беларусі. У нас ёсць добрыя прыклады краінаў, якія перайшлі ад таталітарнага ладу да дэмакратычнага -- гэта нашы суседзі Літва і Польшча, Славакія і Чэхія, у пераходным перыядзе знаходзяцца Балканскія краіны. Еўрапейскі Звяз, напрыклад, распрацаваў дастаткова высокія стандарты, каб павага да правоў чалавека ўвайшла ў юрыдычную базу, ва ўсе існуючыя законы -- нам таксама трэба імкнуцца да гэтага. Тут не трэба нечага выдумляць, а варта карыстацца добрым вопытам: як пераходзіць з цяжкай сітуацыі ў лепшую, як гэта развіваць надалей.

На сённяшні дзень мы вымушаны даганяць еўрапейскія краіны. Пры гэтым, займаючыся гісторыяй праваабарончага руху ў Беларусі, я дакладна ведаю: былі такія часы ў канцы 18 стагоддзя, калі наша краіна ішла ледзь не наперадзе ўсёй Еўропы па пашане, павазе, разуменні значэння правоў чалавека і па ўкараненні гэтых правоў у рэальнае жыццё. Фактычна мы ішлі за Францыяй след у след. Але на той час Францыя была гэткім бастыёнам дэмакратызма, распаўсюду дэмакратычных ідэяў па ўсім свеце. А Беларусь, якая ўваходзіла тады ў Рэч Паспалітую і была цэнтральнай часткай, сэрцам Вялікага Княства Літоўскага, з’яўлялася адной з перадавых краін. Страта нашай незалежнасці была паказальнікам барацьбы абсалютысцкіх манархій, якія задушылі Рэч Паспалітую менавіта з той прычыны, што баяліся распаўсюду дэмакратычных ідэяў на свае краіны. Але гэта было даўно, зараз сітуацыя іншая, не безнадзейная.

Я вельмі аптымістычна гляджу наперад і думаю, што штодзённая няпростая праца беларускіх праваабаронцаў будзе значным унёскам у змяненне сітуацыі ў Беларусі – можа быць, і ў самы бліжэйшы час.

-- Ці сустракаюцца сярод беларускіх дзяржслужачых людзі, якія разумеюць важнасць правоў чалавека?

-- Сустракаюцца, але баяцца асабліва выказваць свой пункт погляду на гэты конт. Такое разуменне залежыць шмат ад чаго. Напрыклад, ад таго, ці быў чалавек за мяжой і можа параўнаць узровень свабоды ў іншых краінах і Беларусі. Залежыць ад таго, ці мае чалавек вышэйшую адукацыю, малады ці стары, гэта значыць: вучыўся ён у савецкай школе яшчэ па савецкіх канонах ці ў больш дэмакратычнай беларускай школе 90-х. Цэлы комплекс складальнікаў фармуе пазіцыю чалавека па тым ці іншым пытанні. Хаця выпадкі бываюць вельмі розныя. Ёсць людзі, якія чыста інтуітыўна арыентуюцца на павагу да правоў чалавека, не маючы ніякай адукацыі. А бываюць вельмі адукаваныя людзі, якія свядома топчуць гэтыя правы з матэрыяльных ці кар’ерысцкіх прычын, займаюць разбуральную, варожую пазіцыю. Але я б адзначыў, што не толькі сярод палітычна актыўнай праслойкі, але ўвогуле ў грамадстве сітуацыя змянілася: людзі больш разумеюць, што такое правы чалавека і з большай павагай да іх ставяцца. Правы чалавека паступова становяцца адной з жыццёвых каштоўнасцяў, якую б яны хацелі мець, бо кожны хоча жыць бяспечна, кожны хоча, каб суд судзіў справядліва. Ніхто не выступае за кепскія ўмовы ўтрымання ў турмах, бо ўсе ведаюць, што жыццё скаладаецца па-рознаму: ніхто не хацеў бы, каб месцы зняволення нагадвалі канцлагеры. Так што, нягледзячы на супраціў беларускіх уладаў, настрой людзей, сама структура беларускага грамадства змяняецца ў лепшы бок.            

Гутарыла Таццяна Снітко