Як карыстацца 27 артыкулам Канстытуцыі на допыце?

Другі месяц цэнтральны апарат Следчага камітэта расследуе крымінальную справу па факце дзейнасці Праваабарончага цэнтра "Вясна". Як вынікае з афіцыйных каментароў СК, на думку органаў следства, ПЦ "Вясна" нібыта ажыццяўляе фінансаванне і іншае матэрыяльнае забеспячэнне незаконных масавых мерапрыемстваў, якія дамагаюцца мэты здзяйснення іх удзельнікамі групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак.

Вось ужо трэці месяц пад вартай знаходзіцца праваабаронца Леанід Судаленка, 16 лютага па ініцыятыве ГУБАЗіК МУС на праваабаронцаў «Вясны» было зладжанае цэлае паляванне ў выглядзе ператрусаў па ўсёй краіне, затрыманняў, допытаў, канфіскацыі тэхнікі. У якасці падазраванага па крымінальнай справе, якая расследуецца па арт. 342 КК праходзіць праваабаронца Зміцер Салаўёў. Напярэдадні гэтых падзей па падобных абвінавачваннях узятыя пад варту праваабаронцы і валанцёры ПЦ "Вясна" Марфа Рабкова, Андрэй Чапюк і Таццяна Ласіца.

У якасці сведак па крымінальнай справе выклікаюць праваабаронцаў па ўсёй краіне, валанцёраў і тых, каму аказвалася прававая дапамога ў сувязі з масавымі рэпрэсіямі, якія ўлады зладзілі з моманту пачатку выбарчай кампаніі па выбарах прэзідэнта.

Следчых цікавяць любыя звесткі, якія можна "прад'явіць" праваабаронцам у рамках крымінальнай справы аб фінансаванні групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак. "Вясна" прыводзіць падрабязнае апісанне таго, якое месца ў крымінальным працэсе займае артыкул 27 Канстытуцыі – вельмі часта на практыцы следчыя "забываюць" растлумачыць грамадзянам ягонае значэнне, не надаючы неабходнай увагі таму, як ёй можа скарыстацца грамадзянін, выкліканы на допыт у Следчы камітэт. Як паказвае практыка, супрацоўнікі праваахоўных органаў у канцы допыту кажуць грамадзянам распісацца за тое, што ім патлумачылі права не сведчыць супраць сябе, членаў сям'і і блізкіх сваякоў.

Змест артыкула 27 Канстытуцыі: "Ніхто не павінен прымушацца да дачы паказанняў і тлумачэнняў супраць самога сябе, членаў сваёй сям'і, блізкіх сваякоў. Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыдычнай сілы".

Якая мэта ў артыкула 27 Канстытуцыі?

Мэта 27 артыкула Канстытуцыі: забарона на прымус да дачы паказанняў складаецца ў забеспячэнні маральнай свабоды чалавека. Гэты вельмі важны артыкул Канстытуцыі рэгулюе збор доказаў пры вырашэнні пытання аб прыцягненні да крымінальнай адказнасці.

Сувязь артыкула 27 Канстытуцыі з правамі чалавека выяўляецца ў тым, што забарона прымушаць чалавека да дачы паказанняў супраць самога сябе, чальцоў сям'і і блізкіх сваякоў – гэта гарантыя канстытуцыйнай свабоды перакананняў, замацаванай у артыкуле 33 Канстытуцыі.

Артыкул 33 (ч.1 і 2) Канстытуцыі: "Кожнаму гарантуецца свабода меркаванняў, перакананняў і іх свабоднае выказванне. Ніхто не можа быць прымушаны да выказвання сваіх перакананняў або адмовы ад іх".

Хто такі сведка?

«Сведкай з'яўляецца асоба, у дачыненні да якой ёсць падставы меркаваць, што яму вядомыя якія-небудзь акалічнасці па крымінальнай справе, выкліканая органам, вядучым крымінальны працэс, для дачы паказанняў альбо якое дае паказанні (ч. 1 арт. 60 КПК)».

Хто тлумачыць права скарыстацца артыкулам

У адпаведнасці з ч. 1 і 4 арт. 10, ч. 1 арт. 192 і ч. 2 арт. 220 КПК, перад пачаткам допыту следчы, асоба, якая вядзе дазнанне, тлумачаць сведку працэсуальныя правы і абавязкі, папярэджваюць аб крымінальнай адказнасці за адмову або ўхіленне ад дачы паказанняў і за дачу загадзя ілжывых паказанняў. Пры гэтым следчы, асоба, якая вядзе дазнанне, абавязаны растлумачыць, што сведка мае права адмовіцца ад дачы паказанняў, якія абвінавачваюць у здзяйсненні злачынстваў іх саміх, членаў іх сем'яў і блізкіх сваякоў. Сведка, які не скарыстаўся гэтым правам, папярэджваецца аб крымінальнай адказнасці за дачу загадзя ілжывых паказанняў.

Сведка не можа адмовіцца ад дачы паказанняў сведак па прычыне наяўнасці таямніцы ў асабістым жыцці, камерцыйнай або банкаўскай таямніцы. Ён не можа вызначаць, якія звесткі адносяцца да справы, а якія не, і на гэтай падставе казаць аб адным і замоўчваць пра іншае. Падставай для адмовы ад дачы паказанняў сведак можа служыць толькі неабходнасць сведчыць супраць сябе самога, чальцоў сваёй сям'і і блізкіх сваякоў.

Каго КПК адносіць да чальцоў сям'і і блізкіх сваякоў?

Блізкімі сваякамі з'яўляюцца бацькі, дзеці, усынаўляльнік, усыноўленыя (удачароныя), родныя браты і сёстры, дзядуля, бабуля, унукі, а таксама муж (жонка) (п.1 арт.6 КПК).

Да сваякоў адносяцца асобы, якія знаходзяцца ў роднаснай сувязі, якія маюць агульных продкаў да прадзеда і прабабкі, а таксама муж (жонка), блізкія сваякі мужа (жонкі) (П.37 арт. 6 КПК).

Членамі сям'і з'яўляюцца блізкія сваякі, іншыя сваякі, непрацаздольныя ўтрыманцы і іншыя асобы, якія пражываюць сумесна з удзельнікам крымінальнага працэсу і вядуць з ім агульную гаспадарку (п. 53 арт. 6 КПК).

Права не сведчыць супраць самога сябе і сваіх блізкіх прадугледжвае права сведкі адмовіцца ад адказу на пытанні аб любых фактах, якія могуць быць выкарыстаны супраць інтарэсаў названых асоб. Гэта значыць закон дае права грамадзянам самім вырашаць, даваць альбо не даваць паказанні. Сведку могуць быць зададзеныя падобныя пытанні, і ён можа на іх адказваць, а можа адмовіцца ад адказу, паколькі мае такое права, а не абавязак.

Што такое доказы?

"Доказамі з'яўляюцца любыя фактычныя дадзеныя, атрыманыя ў прадугледжаным законам парадку, на аснове якіх орган, вядучы крымінальны працэс, устанаўлівае наяўнасць або адсутнасць грамадска небяспечнага дзеяння, прадугледжанага крымінальным законам, вінаватасць асобы, якая ўчыніла гэтае дзеянне, альбо яго невінаватасць і іншыя абставіны, якія маюць значэнне для правільнага вырашэння крымінальнай справы (ч. 1 арт. 88 КПК)".

Якія ёсць крыніцы доказаў?

КПК адносіць да крыніц доказаў, па сутнасці да відаў доказаў: "Крыніцамі доказаў з'яўляюцца паказанні падазраванага, абвінавачанага, пацярпелага, сведкі; заключэння эксперта; рэчавыя доказы; пратаколы следчых дзеянняў, гука- або відэазапісы ходу судовых пасяджэнняў, пратаколы судовых пасяджэнняў, пратаколы аператыўна-вышуковых мерапрыемстваў, іншыя дакументы і іншыя носьбіты інфармацыі, атрыманыя ў парадку, прадугледжаным КПК (ч.2 арт. 88 КПК)".

Такім чынам, Крымінальна-працэсуальны кодэкс не толькі вызначае, што можа служыць доказамі, але і рэгламентуе парадак іх збірання. Гэты парадак прадугледжвае ажыццяўленне, як правіла пасля ўзбуджэння крымінальнай справы, следчых і іншых працэсуальных дзеянняў, вычарпальна пералічаных у законе.

Напрыклад, рэчавыя доказы могуць быць сабраны ў ходзе такога працэсуальнага дзеяння, як ператрус, падставы і працэдура якога падрабязна рэгламентаваны КПК. Дапушчальнымі прызнаюцца доказы, атрыманыя органам, вядучым крымінальны працэс, ва ўстаноўленым законам парадку і з прадугледжаных ім крыніц. Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыдычнай сілы і не могуць быць пакладзены ў аснову абвінавачвання, а таксама выкарыстоўвацца для даказвання любой акалічнасці крымінальнай справы.

Артыкул 27 Канстытуцыі забараняе прымушаць чалавека да дачы паказанняў і тлумачэнняў супраць самога сябе, членаў сваёй сям'і, блізкіх сваякоў. Дадзеная забарона адрасаваная органам крымінальнага пераследу.

Сведчанні – гэта звесткі, паведамляемыя падазраваным, абвінавачваным, пацярпелым, сведкам у вуснай або пісьмовай форме на допыце ці іншым следчым дзеянні. Сведчанні з'яўляюцца адным з відаў доказаў.

Тлумачэннямі называюцца звесткі, паведамляемыя любымі асобамі да ўзбуджэння крымінальнай справы. Атрыманне тлумачэнняў выкарыстоўваецца для вырашэння пытання аб узбуджэнні крымінальнай справы. КПК не адносіць тлумачэнні да доказаў.

Падазраваны і абвінавачаны могуць, але не абавязаныя даваць сведчанні, яны не нясуць адказнасці за дачу ілжывых паказанняў. Для сведкі дача праўдзівых паказанняў – абавязак, таму яны нясуць адказнасць за адмову або ўхіленне ад дачы паказанняў, а таксама за дачу загадзя ілжывых паказанняў (арт. 401-402 КК).

Артыкул 27 Канстытуцыі выключае прыцягненне да адказнасці менавіта за адмову асобы ад дачы паказанняў і тлумачэнняў супраць самога сябе, членаў сваёй сям'і, блізкіх сваякоў, але не закранае іншыя яго дзеі.

Адказнасці падлягае сведка за заведама ілжывае паказанне, пры чым з гэтага правілы не зроблена выключэння для сведак, якія з'яўляюцца членамі сям'і, блізкімі сваякамі падазраванага, абвінавачанага. Такім чынам, такія сведкі нясуць крымінальную адказнасць за ілжывыя паказанні, якія яны вырашылі даць як у мэтах апраўдання падазраванага, абвінавачанага, так і для іх асуджэння.

Калі чалавек хоча даць паказанні супраць самога сябе, членаў сваёй сям'і, блізкіх сваякоў, артыкул 27 Канстытуцыі не перашкаджае гэтаму. Дача паказанняў супраць самога сябе, членаў сваёй сям'і і блізкіх сваякоў з'яўляецца правам асоб.

Што прадугледжвае заканадаўства ў выпадку, калі чалавек даваў паказанні пад ціскам следчага?

Доказы, атрыманыя з парушэннем парадку, устаноўленага КПК, не маюць юрыдычнай сілы і не могуць з'яўляцца падставай для прыцягнення ў якасці абвінавачанага і пастановы прысуду (ч. 3 арт. 8 КПК).

Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыдычнай сілы і не могуць быць пакладзеныя ў аснову абвінавачвання, а таксама выкарыстоўвацца для даказвання любых абставінаў, названых ў артыкуле 89 КПК (ч. 5 арт. 105 КПК).

Згодна з п. 4 пастановы Пленума Вярхоўнага Суда ад 28 верасня 2001 г. №9 "Аб прысудзе суда" ў прысудзе суд дае ацэнку доказам з улікам патрабаванняў арт.105 КПК аб іх адноснасці, дапушчальнасці і дакладнасці, а ўсім сабраным доказам у сукупнасці з пункту гледжання дастатковасці для вырашэння справы. Прыняцце адных і прызнанне несапраўднымі іншых доказаў павінна быць матывавана судом. Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць у адпаведнасці з арт. 27 Канстытуцыі і ч. 3 арт. 8 і ч. 5 арт. 105 КПК юрыдычнай сілы.

Як вырашаецца сітуацыя, калі чалавек на папярэднім следстве даў паказанні, а ў судовым пасяджэнні адмаўляецца сведчыць?

Нават калі сведка падчас папярэдняга следства даў выкрывальныя паказанні ў дачыненні да сябе або блізкіх яму асоб, а ў судзе адмовіўся ад дачы паказанняў, то яны не могуць быць абвешчаныя ў сілу ч. 2 арт. 333 КПК і выкарыстаны ў судзе ў якасці доказу вінаватасці ў здзяйсненні злачынства. У гэтым выпадку не могуць быць прайграныя гукапіс іх паказанняў, відэазапіс або кіназдымка допыту:

"Калі пацярпелы або сведка, вызваленыя па законе ад абавязку сведчыць супраць абвінавачанага, не далі згоды на дачу паказанняў у судовым пасяджэнні, іх паказанні, дадзеныя пры дасудовай вытворчасці, не могуць быць абвешчаныя. Не могуць быць прайграныя гукапіс іх паказанняў, відэазапіс або кіназдымка допыту" (ч. 2 арт. 333 КПК).

Праваабаронца не з'яўляецца сваяком, што рабіць у такім выпадку?

Асоба, выкліканая на допыт у якасці сведкі, мае права скарыстацца сваім правам не сведчыць супраць сябе, спаслаўшыся на арт. 27 Канстытуцыі і п. 1 ч. 3 арт. 60 КПК. Гэтым правам сведка мае магчымасць скарыстацца, паколькі паведамленне фактаў і звестак аб аказанні прававой дапамогі праваабаронцамі органу крымінальнага пераследу можа пацягнуць негатыўныя наступствы для самога сведкі, так як расследаванне крымінальнай справы па арт. 342 КК знаходзіцца ў актыўнай фазе і следчыя могуць у рамках дадзенага артыкула памяняць статус чалавека на іншы.

"Сведка мае права не сведчыць супраць сябе самога, членаў сваёй сям'і і блізкіх сваякоў" (ч. 3 арт. 60 КПК).

*У выпадку, калі Вас выклікаюць на допыт у якасці сведкі ў межах крымінальнай справы, узбуджанай па факце дзейнасці Праваабарончага цэнтра «Вясна», вы можаце звярнуцца за юрыдычнай дапамогай у тэлеграме @zvarot96 або звярнуцца за дапамогай адваката, якім сведка можа скарыстацца на падставе арт. 60 (1) КПК.