Праблема крыміналізацыі катаванняў значна шырэй, чым бачыць гэта беларускі заканадаўца
Апублікаваны Нацыянальны даклад да Універсальнага перыядычнага агляду, падрыхтаваны Міністэрствам замежных спраў Беларусі. Пытанням, якія раней вывучаліся ў ходзе маніторынгу месцаў прымусовага ўтрымання, які праводзіць ПЦ "Вясна", у дакладзе прысвечана некалькі пунктаў, якія параўноўваюцца на адпаведнасць рэчаіснасці з дакладам дзяржавы.
Па сцвярджэнні аўтараў справаздачы (п.173), Крымінальна-працэсуальным кодэксам забараняецца прымяненне катаванняў, жорсткага, бесчалавечнага альбо зневажаючага годнасць абыходжання або пакарання, правядзенне медыцынскіх або іншых вопытаў без згоды. Гэта не зусім так: у адпаведнасці з ч.3 арт.11 КПК, ніхто з ўдзельнічаючых у крымінальным працэсе асоб не павінен падвяргацца гвалту, іншаму жорсткаму ці зневажаючаму чалавечую годнасць абыходжанню, а таксама без яго згоды падвяргацца медыцынскім і іншым вопытам. Такім чынам, паняцце катавання ў гэтым нарматыўным акце не прыводзіцца.
Паняцце катавання сапраўды ўведзена ў Крымінальны кодэкс, аднак, у адрозненне ад заканадаўства шэрагу краін, асобнай адказнасці за ўжыванне катаванняў не прадугледжана.
Так, у КК Украіны па ст.127 караюцца катаванні, «гэта значыць наўмыснае прычыненне моцнага фізічнага болю ці фізічнай або маральнай пакуты шляхам нанясення пабояў, пакут або іншых гвалтоўных дзеянняў з мэтай заахвоціць пацярпелага або іншую асобу здзейсніць дзеянні, якія супярэчаць іх волі».
КК Казахстана змяшчае артыкул 347-1, які прадугледжвае крымінальную адказнасць за прымяненне катаванняў. Пад катаваннем прызнаецца «наўмыснае прычыненне фізічных і псіхічных пакут, здзейсненае следчым, асобай, якая ажыццяўляе дазнанне, ці іншай службовай асобай з мэтай атрымаць ад катуемага або трэцяй асобы звесткі або прызнання альбо пакараць яго за дзеянне, якое здзейсніла яня ці ў здзяйсненні якога яна падазраецца, а таксама запалохаць ці прымусіць яе ці трэцюю асобу, альбо па любой прычыне, заснаванай на дыскрымінацыі любога характару».
У ст.166-1 КК Малдовы крыміналізаваныя наўмыснае прычыненне болю альбо фізічнай або псіхічнай пакуты, якое прадстаўляе сабой бесчалавечнае ці прыніжаючае годнасць абыходжанне, публічнай асобай або асобай, фактычна выконваючай функцыі публічнай установы, або любой іншай асобай, якая выступае ў афіцыйнай якасці, або з ведама ці маўклівай згоды названых асоб, а таксама катаванні, то бок, любое наўмыснае дзеянне па прычыненні якой-небудзь асобе моцнага болю альбо фізічнай або псіхічнай пакуты з мэтай атрымання ад яго або ад трэцяй асобы звестак або прызнанняў, пакарання яго за дзеянне, здзейсненае ім ці трэцяй асобай або ў здзяйсненні якога яна падазраецца, запалохвання або прымусу яго ці трэцяй асобы або па любой іншай прычыне, заснаванай на дыскрымінацыі любога характару, калі такі боль альбо пакута прычыняюцца публічнай асобай або асобай, фактычна выконваючай функцыі публічнай ўстановы, або любой іншай асобай, якая выступае ў афіцыйнай якасці, або з ведама або маўклівай згоды названых асоб.
Такім чынам, нават беглы аналіз пераконвае ў тым, што праблема крыміналізацыі катавання значна шырэй, чым бачыць сабе беларускі заканадаўца, а сапраўды рэальных мер па крыміналізацыі катаванняў і жорсткага, бесчалавечнага, зневажальнага абыходжання дзяржавай не зроблена.
КК Беларусі прадугледжвае пакаранне за «катаванні ці акты жорсткасці, якія здзяйсняюцца ў сувязі з расавай, нацыянальнай, этнічнай прыналежнасцю, палітычнымі перакананнямі і веравызнаннем грамадзянскага насельніцтва» (ст.128 КК) і «прымус падазраванага, абвінавачанага, пацярпелага, сведкі да дачы сведчанняў альбо эксперта да дачы заключэння шляхам прымянення пагрозы, шантажу або ажыццяўлення iншых незаконных дзеянняў асобай, якія вырабляюць дазнанне, папярэдняе следства або ажыццяўляюць правасуддзе», у тым ліку, злучанае з гвалтам або здзекам, а таксама з прымяненнем катавання (ст.394 КК).
Адпаведна, за катаванні ці акты жорсткасці, учыненыя па іншых матывах, чым названыя ў ст.128 КК (напрыклад, у дачыненні да зняволенага, які не падпарадкоўваецца патрабаванням адміністрацыі турмы, у адносінах да хворых у закрытых медыцынскіх установах), або асобамі, якія не пералічаныя ў арт. 394 КК (напрыклад, супрацоўнікам органа ўнутраных спраў, якія фармальна ня здзяйсняюць дазнанне або следства, ці нейкім агентам), адказнасць не наступіць, або наступіць па артыкулах, якія не адпавядаюць характару злачынства. Гэта ніяк не адпавядае духу міжнародных абавязацельстваў, прынятых на сябе Рэспублікай Беларусь; тон, у якім вытрыманая справаздача ў дадзенай частцы дазваляе меркаваць, што даследваемая праблема лічыцца вырашанай, і далейшага прасоўвання па гэтым напрамку ў заканадаўстве не прадбачыцца.
Універсальны перыядычны агляд (УПА) - механізм Савета ААН па правах чалавека, агляд сітуацыі з правамі чалавека ва ўсіх краінах свету. Беларусь прайшла першы цыкл УПА ў Радзе ААН па правах чалавека ў 2010 годзе. З дзевяноста трох выказаных у працэсе УПА рэкамендацый Беларусь прыняла семдзесят чатыры; у 2012 годзе Беларусь прадставіла ва Упраўленне Вярхоўнага Камісара ААН па правах чалавека прамежкавую справаздачу аб рэалізацыі рэкамендацый першага цыкла УПА. Гэтая справаздача падвяргалася аналізу ў рамках правядзення маніторынгу становішча зняволеных. У верасні 2014 беларускія праваабаронцы накіравалі ў Савет свае матэрыялы для працэдуры УПА.
