Вярхоўны Суд: галоснасць правасуддзя або абмежаванне правоў удзельнікаў працэсу?

Вярхоўны Суд падрыхтаваў праект Пастановы Пленума Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь «Аб забеспячэнні галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя і доступу да інфармацыі аб дзейнасці судоў», у якім паказаў, што «забяспечваючы адкрытасць сваёй дзейнасці, галоснасць судовага разбору, суд рэалізуе не толькі канстытуцыйнае права грамадзян Рэспублікі Беларусь на атрыманне аб'ектыўнай інфармацыі, але і істотна умацоўвае аўтарытэт судовай улады, павышае эфектыўнасць і якасць судовай працы, прафесіяналізм суддзяў, якія ажыццяўляюць правасуддзе».

З такім падыходам Вярхоўнага Суда нельга не пагадзіцца. Сапраўды, забеспячэнне галоснасці судовага працэсу з'яўляецца адным з асноўных прынцыпаў любога дэмакратычнага грамадства.

Разгляданая ў Пастанове Пленума Вярхоўнага Суда тэма вельмі актуальная для Беларусі. Практыка паказвае, што прынцып галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя выконваецца далёка не заўсёды. Напрыклад, у шэрагу выпадкаў ствараюцца перашкоды для прысутнасці ў ходзе судовага разбору прадстаўнікоў СМІ і праваабаронцаў. Здараецца, што суддзі неабгрунтавана разглядаюць справы ў закрытым судовым пасяджэнні, матывуючы сваё рашэнне толькі агульнымі нормамі адпаведнага працэсуальнага кодэкса. Часцей за ўсё падобнае адбываецца, калі разглядаюцца гучныя карупцыйныя або палітычна матываваныя справы.

Праблема забеспячэння галоснасці судовага працэсу ў Беларусі выклікае сур'ёзную занепакоенасць сярод практыкуючых юрыстаў, навукоўцаў і прадстаўнікоў грамадзянскай супольнасці. Гэтая тэма неаднаразова з'яўлялася прадметам публічных дыскусій.

Нарэшце, Вярхоўны Суд краіны выказаў сваю пазіцыю па гэтым пытанні. Праект Пастановы Пленума Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь «Аб забеспячэнні галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя і доступу да інфармацыі аб дзейнасці судоў" накіраваны ў суды, органы пракуратуры і адвакацкага самакіравання для яго абмеркавання.

Канцэптуальна дакумент варта прызнаць прагрэсіўным. Так, у пункце 1 праекта Пастановы падкрэсліваецца неабходнасць захавання судамі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь  палажэнняў міжнародных актаў  удзельніцай якіх з'яўляецца Рэспубліка Беларусь  Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб судаўладкаванні і статусе суддзяў, норм працэсуальнага заканадаўства аб галоснасці судовага разбіральніцтва і забеспячэння доступу да інфармацыі аб дзейнасці судоў.

Рэалізацыя прынцыпу галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя, на думку Вярхоўнага Суда, магчымая, перш за ўсё, пры правядзенні адкрытага судовага разбору, які забяспечвае доступ у месцы яго правядзення, у тым ліку шырокага круга асоб, якія не з'яўляюцца ўдзельнікамі судовага працэсу.

Вярхоўны Суд падкрэсліў, што абмежаванне галоснасці і правядзенне закрытага судовага пасяджэння магчыма толькі пры наяўнасці падстаў, прадугледжаных заканадаўчымі актамі. Адваротнае супярэчыць канстытуцыйнаму прынцыпу галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя. У матываваным пастанове суда аб разглядзе справы ў закрытым судовым пасяджэнні павінны быць выкладзены канкрэтныя падставы для гэтага.

Аднак, не абышлося ў праекце Пастановы Пленума Вярхоўнага Суда і без «лыжкі дзёгцю».

Згодна з пунктам 15, пры разглядзе справы ў закрытым судовым пасяджэнні прысутнічаюць асобы, якія ўдзельнічаюць у справе, іх прадстаўнікі, эксперты, спецыялісты, сведкі і перакладчыкі. Суд папярэджвае гэтых асоб аб недапушчальнасці выдавання дадзеных, якія складаюць ахоўную законам тайну, якія змяшчаюцца ў матэрыялах справы, пра што ў іх бярэцца падпіска з папярэджаннем аб крымінальнай адказнасці ў адпаведнасці з арт. 407 КК. Пры гэтым фіксацыя ходу закрытага судовага пасяджэння пісьмова або з дапамогай сродкаў гуказапісу, а таксама правядзенне кіно і фотаздымкі, відэазапісы, трансляцыі пасяджэння па радыё, тэлебачанні і ў сетцы Інтэрнэт не дапускаецца.

Такім чынам, атрымліваецца, што нават адвакат у закрытым судовым пасяджэнні пасля адабрання ў яго падпіскі аб невыдаванні, не мае права фіксаваць ход судовага разбору ні пісьмова, ні з дапамогай якіх-небудзь іншых сродкаў.

Заканамерна ўзнікае пытанне: якім чынам пры такіх абмежаваннях адвакат (абаронца, прадстаўнік) можа належным чынам ажыццяўляць свае прафесійныя правы і абавязкі? Ці не фіксуючы ход судовага разбору, як зможа адвакат прааналізаваць і супаставіць даследаваныя ў судзе доказы, падрыхтаваць заўвагі на пратакол судовага пасяджэння, скласці абгрунтаваныя касацыйныя і наглядныя скаргі і г.д.?

Відавочна, што гэта з'яўляецца абмежаваннем адваката ў выкананні прафесійных абавязкаў. Таму ўяўляецца, што праект Пастановы Пленума Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь «Аб забеспячэнні галоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя і доступу да інфармацыі аб дзейнасці судоў» у гэтай частцы не адпавядае канстытуцыйнаму прынцыпу забароны супрацьдзеянні аказання юрыдычнай дапамогі (арт. 62 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь), а таксама можа прывесці да парушэння правоў адваката ў судовым працэсе і ўтрымлівае перашкоды для належнага выканання адвакатам абавязкаў. Акрамя таго  дадзеная рэдакцыя не адпавядае міжнародным стандартам аказання юрыдычнай дапамогі - рэальнай магчымасці адваката дзейнічаць свабодна без перашкод і неапраўданага ўмяшання ў сваю дзейнасць (арт. 14 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, п. 16 Асноўных прынцыпаў, якія тычацца ролі юрыстаў).

 Ад забеспячэння гарантый юрыдычнай прафесіі залежыць ажыццяўленне канстытуцыйнага права грамадзян на юрыдычную дапамогу. Такім чынам, прыняцце Пастановы ў цяперашняй рэдакцыі можа прывесці да парушэння гэтага права.

L. ESHRA.