Цэнзура перапіскі зняволеных: як пазбавіцца ад неабгрунтаваных абмежаванняў?

Цэнзура паштовай перапіскі зняволеных - адна з пашыраных праблемаў, скаргі на якую праваабаронцы атрымліваюць з беларускіх месцаў пазбаўленне волі. Аналізуючы гэтую практыку, юрыст Павел Сапелка параўноўвае яе са становішчаму пенітэнцыярных установах па-за межамі Беларусі, а таксама разглядае нормы нацыянальнага закона ў дадзенай сферы ў кантэксце міжнародных нормаў у галіне правоў чалавека.

ПЕРАПІСКА ЗНЯВОЛЕНЫХ

Людзі, змешчаныя ў месцы пазбаўлення волі, губляюць права на свабоднае перамяшчэнне, але за імі павінны захоўвацца ўсе астатнія правы чалавека. Адным з іх з'яўляецца права на кантакты са сваёй сям'ёй. Гэта не толькі права зняволенага, але і права членаў яго сям'і, якія не рабілі злачынстваў і не пакараныя пазбаўленнем волі і абмежаваннем правоў. У іх захоўваецца права на кантакты са сваімі роднымі, адпраўленымі ў турму. Турэмная адміністрацыя адказная ў сілу нацыянальных і міжнародных нормаў за падтрымку і развіццё роднасных і сямейных сувязяў.

Асноўныя міжнародныя дакументы па правах чалавека вызначана кажуць пра ўсеагульны і ўніверсальны характар гэтых правоў: Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека, Артыкул 12: «Ніхто не мусіць падвяргацца самавольнаму ўмяшальніцтву ў яго асабістае або сямейнае жыццё, самавольнаму замаху на недатыкальнасць яго жылля, тайну яго карэспандэнцыі ...». Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах, Артыкул 23: «Сям'я з'яўляецца натуральнай і асноўнай ячэйкай грамадства і мае права на абарону з боку грамадства і дзяржавы».

Адміністрацыям месцаў пазбаўлення волі варта арганізоўваць і падтрымліваць максімальна спрыяльныя ўмовы кантактаў зняволеных з членамі іх сем'яў. Гэтае сцверджанне з'яўляецца вынікам права на сямейнае жыццё і палажэнняў Артыкула 10 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах: "З усімі зняволенымі варта абыходзіцца гуманна і з павагай да пачуцця ўласнай годнасці чалавечай асобы".

Усе прыведзеныя вышэй довады і аргументы адносіліся да права зняволеных і іх сем'яў на падтрыманне па магчымасці нармальных узаемаадносін. "Аднак і турэмная адміністрацыя зацікаўлена ў такіх адносінах. Зняволеныя, якія маюць магчымасць падтрымліваць добрыя кантакты са сваімі сем'ямі, значна больш схільныя выконваць правілы і рэгламенты жыцця ў турме. Хутчэй за ўсё, яны змогуць прымаць удзел у вырашэнні практычных і іншых хатніх праблем, якія іх хвалююць. Персанал турмы зможа сёе-тое даведацца аб аспектах паводзінаў, жыцця і характару зняволеных па-за рамкамі турмы, што дапаможа абыходзіцца з кожным зняволеным як з індывідуальнасцю... Акрамя спатканняў, існуюць і іншыя формы сувязі з сям'ёй і блізкімі сябрамі. Адна з найбольш важных з іх - лісты. У многіх краінах зняволеным дазваляецца адпраўляць за кошт дзяржавы некаторую мінімальную колькасць лістоў, а за ўсе астатнія яны самі павінны аплочваць паштовыя выдаткі. У агульным выпадку адсутнічаюць прычыны, па якіх варта было б абмяжоўваць колькасць лістоў, што атрымліваюцца вязнем"[1].

У пенітэнцыярных установах па-за межамі Беларусі да самага апошняга часу існавала традыцыя цэнзуры ўсёй уваходнай і зыходнай карэспандэнцыі зняволеных. Для гэтага выкарыстоўваліся два асноўных апраўданні. Меркавалася, што зняволеныя маглі абмяркоўваць са сваімі карэспандэнтамі планы ўцёкаў або iншага парушэння правілаў рэжыму. Іншай падставай была магчымасць «перахопліваць» непрыемныя для зняволенага навіны.

"Цяпер ужо агульнапрынята, што меркаванні рэжымнай бяспекі не могуць служыць апраўданнем цэнзуры ўсёй карэспандэнцыі. Напрыклад, надзвычай малаверагодна, што зняволены, які разглядае магчымасць уцёкаў, настолькі дурны, каб паведамляць пра гэта ў лісце. У той жа час усе пагадзіліся, што зняволеныя, як і ўсе астатнія людзі, маюць права з першых рук атрымліваць навіны пра сваю сям'ю, незалежна ад таго, добрыя яны ці дрэнныя. Для тых зняволеных, у якіх ацэнка рызыкі высокая, можа апынуцца неабходным падвяргаць цэнзуры ўсю зыходную і ўваходную карэспандэнцыю, а таксама мець пералік дазволеных карэспандэнтаў. Для іншых зняволеных неабходнасць пастаяннай цэнзуры іх перапіскі адсутнічае. У большасці выпадкаў дастатковай з’яўляецца выпадковая або выбарачная праверка. Кіраўніцтва турмы мае права пераканацца ў тым, што ўваходная карэспандэнцыя не ўтрымлівае якіх-небудзь забароненых укладанняў тыпу зброі або наркотыкаў. У некаторых краінах заведзеная добрая практыка, калі ўся ўваходная карэспандэнцыя адкрываецца ў прысутнасці зняволенага, якому яна адрасаваная. Супрацоўнік турмы правярае, што ў канверце не ўтрымліваецца нічога забароненага, пасля чаго ўручае вязню ліст, не чытаючы яго"[2].

У адпаведнасці з Крымінальна-выканаўчым кодэксам, асуджаным да пазбаўлення волі дазваляецца атрымліваць і адпраўляць лісты і тэлеграмы без абмежавання іх колькасці. Адпраўленне лістоў і тэлеграм ажыццяўляецца за кошт асуджаных. Карэспандэнцыя, якая атрымліваецца і адпраўляецца асуджанымі, за выключэннем прапановаў, заяваў і скаргаў асуджаных, адрасаваных у органы, якiя ажыццяўляюць дзяржаўны кантроль і нагляд за дзейнасцю ўстановаў, якiя выконваюць пакаранне, падлягае цэнзуры. Перапіска паміж асуджанымі, якія ўтрымліваюцца ў папраўчых установах і якія не з'яўляюцца блізкімі сваякамі, забараняецца.

Парадак атрымання і адпраўлення асуджанымі лістоў, тэлеграмаў і грашовых перакладаў вызначаецца Правіламі ўнутранага распарадку папраўчых установаў.

У адпаведнасці з ПУР, атрыманне і адпраўленне асуджанымі лістоў і тэлеграмаў ажыццяўляецца без абмежавання іх колькасці і адбываецца толькі праз адміністрацыю ПУ. З гэтай мэтай у кожным ізаляваным участку, а ў выхаваўчай калоніі ва ўстаноўленым месцы, вывешваюцца паштовыя скрыні, з якіх штодзённа, акрамя выхадных і святочных дзён, службовымі асобамі, якiя ўпаўнаважаны на тое, лісты вымаюцца для адпраўлення. У турмах, а таксама ПКТ папраўчых калоній лісты для адпраўлення асуджаныя ўручаюць прадстаўнікам адміністрацыі ПУ. Лісты апускаюцца ў паштовыя скрыні ці перадаюцца прадстаўніку адміністрацыі ПУ ў незапячатаным выглядзе. Перапіска асуджаных, як указвалася, падвяргаецца цэнзуры. Лісты асуджаных і лісты, якія паступілі на іх імя, выкананыя тайнапісам, шыфрам, з ужываннем іншых умоўнасцяў або жаргону, а таксама якія носяць цынічны характар ​, накіраваныя на прычыненне шкоды ахоўваемых законам правоў дзяржаўных органаў, грамадскіх аб'яднанняў і асобных грамадзян альбо якія змяшчаюць звесткі, што складаюць дзяржаўную, службовую таямніцу, адрасату не накіроўваюцца і асуджаным не выдаюцца. Пра гэта аб'яўляецца асуджанаму, пасля чаго такая карэспандэнцыя знішчаецца. Гэта правіла распаўсюджваецца і на тэлеграмы аналагічнага зместу.

Максімальны тэрмін, на працягу якога ліст павінен прайсці цэнзуру, не абмежаваны.

Такі парадак дазваляе адміністрацыі ПУ адвольна абмяжоўваць перапіску зняволеных, а адсутнасць дзейсных механізмаў абскарджання пазбавіць абодва бакі перапіскі магчымасці абскардзіць дзеянні адміністрацыі. Ключавым момантам з'яўляецца прадугледжаная законам магчымасць знішчэння адпраўлення. Таму нават зварот у суд з патрабаваннем прызнаць незаконнымі дзеянні адміністрацыі, ненакіраваўшай адрасату лісты, не выкананыя тайнапісам, шыфрам, з ужываннем іншых умоўнасцяў або жаргону, якія не носяць цынічнага характару, не скіраваныя на прычыненне шкоды ахоўваемым законам правам дзяржаўных органаў, грамадскіх аб'яднанняў і асобных грамадзянаў, якія не змяшчаюць звестак, што складаюць дзяржаўную, службовую таямніцу, не стане эфектыўным сродкам абароны, бо да моманту судовага разгляду сам "прадмет спрэчкі" будзе знішчаны.

Іншы парадак устаноўлены для следчых ізалятараў МУС і КДБ. Уручэнне лістоў і тэлеграм, якія паступаюць на імя асобаў, якія ўтрымліваюцца пад вартай, а таксама адпраўленне іх лістоў адрасатам ажыццяўляецца супрацоўнікамі СІЗА не пазней за трохдзённы тэрмiн з дня паступлення ліста, за выключэннем святочных і выхадных дзён. Пры неабходнасці перакладу лісты на адну з дзяржаўных моў Рэспублікі Беларусь тэрмін перадачы ліста можа быць павялічаны на час, неабходны для перакладу, але не больш як на сем дзён. Звесткі пра смерць або цяжкое захворванне блізкага сваяка або члена сям'і паведамляюцца асобе, што ўтрымліваецца пад вартай, неадкладна пасля іх атрымання.

Лісты, якія змяшчаюць звесткі, якія могуць перашкодзіць папярэдняму расследаванню крымінальнай справы або разгляду яе судом, а таксама спрыяць здзяйсненню злачынства, выкананыя тайнапісам, шыфрам, якія змяшчаюць дзяржаўныя сакрэты або iншую ахоўную законам таямніцу, адрасату не адпраўляюцца, асобам, якія ўтрымліваюцца пад вартай, не ўручаюцца і перадаюцца органу, які вядзе крымінальны працэс.

Перапіска асуджанага з абаронцам ажыццяўляецца на агульных падставах, гэта значыць, падлягае цэнзуры. Гэта парушае адвакацкую таямніцу, пазбаўляючы зняволенага магчымасці без вялікіх выдаткаў атрымаць растлумачэнне адваката.

Безумоўна, кантроль над перапіскай зняволеных можа ўсталёўвацца нацыянальным законам, і права на таямніцу перапіскі асуджаных можа быць абмежавана, аднак абмежаванне гэтага права павінна быць заснавана на законе, пераследваць законную мэта і быць неабходным у дэмакратычным грамадстве. Выпадкі неабгрунтаванага абмежавання права павінны быць выключаныя, а для гэтага неабходна празрыстая і нескладаная працэдура адміністратыўнага і судовага перагляду рашэнняў адміністрацыі ПУ. Акрамя таго, неабходна ўсталяваць максімальны тэрмін, на працягу якога карэспандэнцыя павінна быць накіравана або ўручана адрасату.

Ва Украіне пытанне цэнзуры лістоў асуджаных падрабязна рэгламентавана Міністэрствам юстыцыі, у веданні якога знаходзяцца папраўчыя ўстановы. З 2013 года там дзейнічае новая Інструкцыя па арганізацыі прагляду карэспандэнцыі (перапіскі) асобаў, якія ўтрымліваюцца ва ўстановах выканання пакаранняў і следчых ізалятарах.

У адрозненні ад беларускіх турмаў, ва Украіне магчымая з дазволу адміністрацыі ўстановы выканання пакаранняў на падставе пісьмовай заявы асуджанага перапіска паміж асуджанымі, якія знаходзяцца ў месцах пазбаўлення волі і не з'яўляюцца сваякамі.

Не падлягае прагляду карэспандэнцыя, якую асуджаныя або асобы, узятыя пад варту, адрасуюць і якая накіроўваецца па адрасе на працягу сутак з часу яе падачы:

- Упаўнаважанаму Вярхоўнай Рады Украіны па правах чалавека;

- Еўрапейскаму суду па правах чалавека;

- Іншым адпаведным органам міжнародных арганізацый, сябрам або удзельнікам якіх з'яўляецца Украіна;

- Упаўнаважаным асобам такіх міжнародных арганізацый;

- Пракурору або абаронцу ў крымінальнай вытворчасці, якія ажыццяўляюць свае паўнамоцтвы ў адпаведнасці з Крымінальна-працэсуальнага кодэксам Украіны.

Не падлягае прагляду карэспандэнцыя, якую асуджаныя і асобы, узятыя пад варту, атрымліваюць ад названых органаў і асобаў.

Лісты, выкананыя тайнапісам, шыфрам або з выкарыстаннем іншых умоўнасцяў, напісаныя неразборлівым почыркам, а таксама звесткі, якія не падлягаюць разгалошванню, адрасату не высылаюцца, вязню не ўручаюцца, а адбіраюцца. Пра гэта складаецца акт і паведамляецца вязню. Акт з канфіскаваным пісьмовым допісам застаецца на захоўванні ў адміністрацыі ПУ.

Тэрмін адпраўлення або ўручэння карэспандэнцыі, якая падлягае прагляду, абмежаваны трыма суткамі.

Лісты са звесткамі пра смерць блізкіх ці іншыя тэрміновыя паведамленні, якія тычацца асабістых інтарэсаў, неадкладна перадаюцца псіхолагу ўстановы з заўвагай «Ліст псіхатраўмуючага зместу» для неадкладнага азнаямлення адрасатаў і аказання ім псіхалагічнай дапамогі[3].

У Расійскай Федэрацыі карэспандэнцыя, якая атрымліваецца і адпраўляецца асуджанымі, падвяргаецца цэнзуры з боку адміністрацыі папраўчай установы. Перапіска асуджанага з судом, пракуратурай, вышэйстаячым органам крымінальна-выканаўчай сістэмы, а таксама з Упаўнаважаным па правах чалавека ў Расійскай Федэрацыі, які ўпаўнаважаны па правах чалавека ў суб'екце Расійскай Федэрацыі, грамадскай назіральнай камісіяй, створанай у адпаведнасці з заканадаўствам Расійскай Федэрацыі, Еўрапейскім судом па правах чалавека цэнзуры не падлягае. Перапіска асуджанага з абаронцам ці іншай асобай, якая аказвае юрыдычную дапамогу на законных падставах, цэнзуры не падлягае, за выключэннем выпадкаў, калі адміністрацыя папраўчай установы валодае дакладнымі дадзенымі пра тое, што змяшчаемыя ў перапісцы звесткі накіраваны на ініцыяванне, планаванне ці арганізацыю злачынства альбо ўцягванне ў яго здзяйсненне іншых асобаў. У гэтых выпадках кантроль паштовых адпраўленняў, тэлеграфных і іншых паведамленняў ажыццяўляецца паводле матываванай пастановы кіраўніка папраўчай установы або яго намесніка.

Тэрмін перадачы адрасату карэспандэнцыі абмежаваны трыма, а ў дачыненні да лістоў на замежнай мове - сямю суткамі.

На цяперашні час Мінюстам Расіі падрыхтаваны новыя Правілы ўнутранага распарадку папраўчых устаноў, якія відавочна ўлічаць, у тым ліку, пазіцыю Канстытуцыйнага Суда РФ па пытаннях, звязаных з пашырэннем права на таямніцу перапіскі зняволеных.

Цалкам відавочна, што больш прагрэсіўны, у параўнанні з беларускім, характар ​​нормаў аб перапісцы зняволеных ва ўкраінскім і расійскім законе стаў вынікам імплементацыі еўрапейскіх падыходаў і міжнародных нормаў у галіне правоў чалавека ў гэтых краінах.

[1] Подход к управлению тюрьмой с позиций прав человека. Пособие для тюремного персонала.

 Эндрю Койл, Международный центр тюремных исследований

[2] Там жа.

[3] ІНСТРУКЦІЯ з організації перегляду кореспонденції (листування) осіб, які тримаються в установах виконання покарань та слідчих ізоляторах.