"Унікальны і ганебны для краіны сігнал". Што значыць Маскоўскі механізм АБСЕ для Беларусі

У дачыненні да Беларусі другі раз у гісторыі ўжыты Маскоўскі механізм АБСЕ: місія экспертаў будзе накіраваная ў краіну для вывучэння сітуацыі з правамі чалавека пасля прэзідэнцкіх выбараў. Гэта ўжо другі выпадак стварэння падобнай групы ў дачыненні да Беларусі. У папярэдні раз такі крок прадпрымаўся ў дачыненні да рэспублікі ў 2010 годзе. Што гэта значыць для Беларусі і да чаго гэта прывядзе, патлумачылі даследчык Андрэй Елісееў і праваабаронца Валянцін Стэфановіч.

Запуск Маскоўскага механізму АБСЕ ініцыяваў пазбаўлены рэгістрацыі праваабарончы цэнтр «Вясна» разам з міжнароднымі калегамі, піша TUT.BY.

- Цяпер мы стараемся запускаць усе магчымыя механізмы, якія ёсць на міжнародным узроўні, а іх, на жаль, не так шмат. Улічваючы, што Беларусь не ўваходзіць у Раду Еўропы і мы па-за еўрапейскай сістэмай па абароне правоў чалавека, Страсбургскі суд на нас не распаўсюджваецца, з Гаагскім трыбуналам, пра які так шмат кажуць, ёсць сур'ёзныя праблемы, і асабіста я лічу, што ніякіх спраў там узбуджацца не будзе па адной простай прычыне - Беларусь не прызнае кампетэнцыю міжнароднага трыбунала, не ратыфікавала Рымскі статут. Застаецца ААН і АБСЕ. Гэта дзве міжнародныя арганізацыі, у якіх Беларусь мае сяброўства. Мы вельмі зацікаўленыя ў публічным механізме АБСЕ, таму што ў ААН шмат механізмаў, але яны непублічныя, - кажа намеснік старшыні пазбаўленага рэгістрацыі праваабарончага цэнтра "Вясна" Валянцін Стэфановіч.

Праваабаронца падкрэслівае, што Міжнародныя місіі могуць наведаць Беларусь толькі па запрашэнні ўрада, у тым ліку ў рамках Маскоўскага механізму. І, хутчэй за ўсё, беларускія ўлады, як і ў 2011 годзе, не пусцяць місію ў краіну.

- Тым не менш гэта быў публічны механізм, ён скончыўся дакладам, таму мы прасілі яго запусціць. Тыя ж сведчанні катаванняў - "Вясна" сабрала больш за 500 сведчанняў - мы маглі б перадаць міжнароднаму органу, каб ён правёў расследаванне. Гэта, вядома, проста вывучэнне фактаў, перамовы аб крымінальным пераследзе вінаватых не ідзе. Вядома, Маскоўскі механізм не прывядзе да таго, што тыя вінаватыя, якія людзей катавалі і здзяйснялі крымінальна каральнае злачынства, будуць прыцягнутыя да крымінальнай адказнасці. Зразумела, што міжнародныя нормы права мяккія, ніхто не можа прыехаць у Беларусь, узяць за вуха канкрэтнага амапаўца і звольніць яго ў турму ў Гаагу, на жаль. Беларусь не выконвае сваіх міжнародных абавязацельстваў, пасля 9 жніўня яны для ўладаў наогул няважныя. Калі мы гаворым пра тых жа катаваннях, то Беларусь — удзельнік Канвенцыі супраць катаванняў, ўлада павінна прымаць усе меры для расследавання катаванняў. А што мы бачым? Нічога. Створаны нейкі міжведамасны камітэт, аб дзейнасці якога нічога не чуваць, ніводнай крымінальнай справы не ўзбуджаная. Мы бачым толькі рэпрэсіі ў дачыненні да грамадзян, прававых механізмаў унутры краіны больш не існуе, - адзначае праваабаронца.

Дырэктар па даследаваннях Цэнтра EAST Андрэй Елісееў у сябе ў Facebook падрабязна патлумачыў, чаму гэта "унікальны і вельмі ганебны для краіны сігнал". Як адзначае Андрэй Елісееў, Маскоўскі механізм па Беларусі запушчаны фактычна праз надзвычайную працэдуру. Яна за 30 гадоў ужываецца толькі пяты раз і ўжо паўторна - па Беларусі.

- Гэта ўнікальны і вельмі-вельмі ганебны для краіны сігнал, - піша Елісееў і тлумачыць чаму.

АБСЕ ахоплівае тры вялікія сферы дзейнасці (яны часта называюцца вымярэннем): ваенна-палітычную, эканоміка-экалагічную і чалавечую. Пад апошняй маецца на ўвазе сфера правоў і асноўных свабод чалавека.

У рамках чалавечага вымярэння дзяржавы АБСЕ дамовіліся аб механізмах адсочвання, як краіны выконваюць узятыя на сябе абавязацельствы. Адзін з іх называецца Венскім і другі, яго развівае, - Маскоўскі. Яны так называюцца зыходзячы з гарадоў, дзе краіны АБСЕ іх зацвердзілі ў 1989 і 1991 гадах адпаведна. То бок, гэта ўмоўныя назвы канкрэтных прававых механізмаў, важней іх сутнасць.

Сутнасць Маскоўскага механізму ў тым, што дае краінам АБСЕ прававую магчымасць фарміраваць спецыяльныя місіі з ліку незалежных экспертаў па сітуацыі з правамі чалавека ў краінах АБСЕ. Яны бесстаронне вывучаюць сітуацыю і прапануюць канкрэтныя рэкамендацыі па вырашэнні праблемы.

- Наогул, мяркуецца, што сама краіна АБСЕ, дакладней, яе ўлады зацікаўлены ў вырашэнні праблем у сферы правоў чалавека, бо гэта іх абавязак па нацыянальным заканадаўстве і ў рамках міжнароднага права. Як вядома, у рэальнасці некаторыя краіны такую цікавасць не праяўляюць — але і гэта Маскоўскі механізм ўлічвае, - піша даследчык.

Як адзначае Елісееў, ёсць фактычна надзвычайны варыянт, калі праз сур'ёзнасць сітуацыі місія фармуецца нават без згоды (запыту) краіны АБСЕ, якой гэта тычыцца. Яго могуць ініцыяваць як мінімум 10 краін АБСЕ. Маскоўскі механізм за ўсю яго 30-гадовую гісторыю ўжываўся менш за 10 разоў; сярод іх - усяго некалькі разоў у рамках надзвычайнай працэдуры (без згоды краіны): у Харватыі і Босніі і Герцагавіне, Туркменістане, Чачні. Да Беларусі першы раз ён ужываўся ў 2011 годзе ў сувязі з рэпрэсіямі пасля прэзідэнцкіх выбараў 19 снежня 2010 года. І вось цяпер АБСЕ прыняў рашэнне зноў ініцыяваць Маскоўскі механізм па Беларусі, цяпер ужо ў сувязі з фальсіфікацыяй выбараў і масавымі рэпрэсіямі, гэтае рашэнне было падтрымана 17 краінамі АБСЕ.

- Установа краінамі АБСЕ місіі без згоды самой краіны, сітуацыя ў якой расследуецца, - даволі выключная з'ява. Наогул, у міжнародным праве краіны аддаюць перавагу не совацца нават у зусім легальныя працэдуры, якія не мяркуюць згоды краіны пад пытаннем. Гэта здараецца ў рэдкіх выпадках, звязаных з самымі жорсткімі парушэннямі міжнароднага права ў сферы правоў чалавека. І па Беларусі ён ужываецца ўжо другі раз, і ніколі раней такая вялікая колькасць краін АБСЕ не падтрымлівала рашэнне аб запуску Маскоўскага механізму, - піша Елісееў.

Да чаго гэта ўсё прывядзе? Даследчык адзначае, што няма практычна ніякіх сумневаў, што, як і ў 2011 годзе, Беларусь адмовіцца супрацоўнічаць з місіяй і не дазволіць яе кіраўніку наведаць краіну. Гэтак жа рабілі і Туркменістан і Расія. Зрэшты, гэта не перашкодзіць кіраўніку місіі падрыхтаваць вялікі факталагічны даклад з імёнамі-датамі-падзеямі на падставе камунікацыі з арганізацыямі і асобамі, якія знаходзяцца па-за межамі Беларусі, і зносін з людзьмі ў Беларусі праз Інтэрнэт.

- Даклад такой місіі АБСЕ па сітуацыі ў Беларусі ў 2011 годзе паўплываў на прыняцце рэзалюцыі Савета па правах чалавека ААН 17/24, якая ў выніку прывяла да заснавання спецдакладчыка ААН па Беларусі ў 2012 годзе (беларускія ўлады яго статус не прызнаюць. — Прим.TUT.BY). можна чакаць, што кіраўнік місіі дасць ацэнку дасканалым дзеянням у Беларусі ў якасці злачынстваў супраць чалавечнасці, якія адносяцца да разраду асабліва цяжкіх злачынстваў у рамках міжнароднага права нароўні з генацыдам, ваеннымі злачынствамі і агрэсіяй. Натуральна, Расія і Кітай будуць блакаваць усялякія спробы стварыць Міжнародны трыбунал па Беларусі з дапамогай рэзалюцыі Савета Бяспекі ААН. Аднак аўтарытэтны даклад патэнцыйна можа адыграць сваю ролю ў дасягненні правасуддзя, прымаючы пад увагу злачынствы без тэрміну даўніны, — піша Елісееў.