У Міжнародны дзень роднай мовы – пра набалелае
ВОСЕМ ПРЫКМЕТ РУСІФІКАЦЫІ БЕЛАРУСІ
Адукацыя, навука, культура і нават палітыка адчуваюць на сабе ўплыў русіфікацыі. Палітыка дзяржаўнага двухмоўя паступова прыводзіць да выцяснення беларускага з усіх сфер жыцця. Што гэта – заканамерная з’ява ці мэтанакіраванае знішчэнне ўсяго нацыянальнага? Адказ шукае “Заўтра тваёй краіны”.
1. Пад пагрозай знікнення беларуская прафесійная лексіка
Міністэрства адукацыі распрацоўвае новыя стандарты для вышэйшых навучальных устаноў. У хуткім часе з праграмы навучання на нефілалагічных спецыяльнасцях можа знікнуць дысцыпліна «Беларуская мова: прафесійная лексіка». Іншымі словамі, матэматыкі, фізікі і ўсе астатнія спецыялісты (акрамя філолагаў), якіх рыхтуюць у беларускіх ВНУ, будуць пазбаўлены магчымасці вывучаць родную мову.
Наборы на спецыяльнасці, звязаныя з беларускай мовай, спыняюцца па ўсёй краіне. У Магілёве больш не будуць выпускаць выкладчыкаў беларускай мовы, а ў Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя Максіма Танка закрыты адразу 4 спецыяльнасці беларускай філалогіі. Цяпер галоўны педагагічны ўніверсітэт краіны будзе рыхтаваць настаўнікаў беларускай мовы толькі па дзвюх спецыяльнасцях, тады як рускай – па трох.
Зрэшты, у мінулым годзе ў БДПУ не стала асобнага факультэта беларускай філалогіі і культуры. Яго аб’ядналі з рускім. Вынік: на сённяшні дзень на больш як паўсотні ВНУ краіны прыходзіцца толькі адзін асобны факультэт, дзе рыхтуюць спецыялістаў у галіне беларускай мовы і літаратуры – факультэт беларускай філалогіі і культуры Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя П.М. Машэрава.
Паводле кіраўніка Таварыства беларускай мовы імя Францыска Скарыны Алега Трусава, Міністэрства адукацыі ўжо некалькі разоў выкідала беларускую мову з праграмы.
- ТБМ яе вяртала назад. Мы звярталіся нават у Адміністрацыю прэзідэнта і дабіваліся свайго. Калі і зараз сітуацыя паўторыцца, мы будзем змагацца за мову да канца, -- абяцае Трусаў. -- Што да скарачэння факультэтаў, то гэта тлумачыцца, хутчэй, маленькімі наборамі на тыя спецыяльнасці. А вось чаму так здарылася – трэба разбірацца глыбей.
2. Школа без мовы
Напярэдадні гэтага навучальнага года былі зачынены 65 школ, большасць з якіх – беларускамоўныя. Навучэнцаў перавялі ў буйнейшыя навучальныя ўстановы, найчасцей – рускамоўныя.
Гэты навучальны год адзначыўся яшчэ і тым, што з 1 верасня ўступіў у дзеянне Кодэкс аб адукацыі. Згодна з 90-м артыкулам кодэкса, асноўнымі мовамі навучання і выхавання ў Беларусі з’яўляюцца дзяржаўныя мовы краіны. Але ёсць агаворка: мова навучання і выхавання вызначаецца заснавальнікамі ўстановы з улікам пажаданняў бацькоў. Іншымі словамі, беларускамоўныя школы і класы адкрываюцца па заявах бацькоў, але рашэнне прымаецца мясцовымі выканкамамі. Заява ад бацькоў яшчэ не гарантуе таго, што дзіця зможа навучацца на беларускай мове.
І калі ў 2001–2002 навучальным годзе колькасць вучняў, якія атрымліваюць сярэднюю адукацыю на беларускай мове, складала 400 869 чалавек, у мінулым – толькі 178 762.
3. Беларускамоўная навука становіцца “больш кампактнай”
“Рэформы” чакаюць Акадэмію навук. Як стала вядома “Заўтра тваёй краіны”, разглядаецца пытанне пра тое, каб ліквідаваць Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору і аб’яднаць яго з Інстытутам мовы і літаратуры, стварыўшы на іх базе адзіную структуру. Канчатковае рашэнне пакуль не прынятае, але, мяркуючы па тэндэнцыях, нічога добрага для беларускіх вучоных чакаць не даводзіцца. З кожным годам беларускамоўная навука становіцца ўсё больш “кампактнай”.
Нагадаем, што ў 2008 годзе ў Акадэміі навук зліквідавалі Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа і Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы. На іх базе быў утвораны адзін – Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы. Гэтае аб’яднанне адгукнулася скарачэннем кадраў і адназначна не ўзняло навуковыя даследаванні на якасна новы ўзровень.
4. 13% беларусаў зусім не ўмеюць чытаць па-беларуску
Падзеленыя на “правільных” і “няправільных” пісьменнікаў, большасць беларускамоўных творцаў апынуліся пад забаронай. Творы Барадуліна, Быкава, Някляева, Законнікава выкідаюцца са школьных падручнікаў, а ў бібліятэках і навучальных установах арганізацыя сустрэч з шэрагам аўтараў стала немагчымай.
Сярод апошніх праяў планамернай русіфікацыі стала ліквідацыя аддзела беларускай літаратуры ў Віцебскай абласной бібліятэцы. З 2 лютага шукаць кнігі на беларукай мове там давядзецца па розных аддзелах, але многія выданні ўвогуле не дойдуць да чытача – ідзе масавае спісанне беларускіх кніг.
У гэтай сувязі лагічнымі выглядаюць вынікі апытання, наладжанага напярэдадні Года кнігі лабараторыяй “Новак” па замове Саюза беларускіх пісьменнікаў. Як аказалася, 13,3% беларусаў зусім не ўмеюць чытаць па-беларуску. 62% апытаных наогул не цікавяцца беларускімі кнігамі. А 74,6% не ведаюць ніводнага сучаснага пісьменніка.
- Літаратурныя імёны-брэнды савецкіх часоў беларусы дагэтуль памятаюць, а вось новых так і не з’явілася. Гэта значыць што той курс, які ўзяла Беларусь у культурнай сферы ― малаэфектыўны. Палітыка беларускай дзяржавы павінна стаць беларусалюбнай, - пракаментаваў вынікі апытання старшыня Саюза беларускіх пісьменнікаў Барыс Пятровіч.
5. Змагаюцца не з музыкамі, а з сацыяльнымі актывістамі
Многія з тых, хто трапіў у “чорныя спісы” забароненых музыкаў, – беларускамоўныя выканаўцы. Але культуролаг Максім Жбанкоў лічыць, што праблема палягае не столькі ў мове.
- Мова ў нашай сітуацыі з’яўляецца перш за ўсё сродкам, які выкарыстоўваюць у сваіх мэтах палітычныя структуры або грамадскія актывісты. Тая ж Дарафеева ці Аляхно лёгка заспяваюць вам па-беларуску і затанчаць полечку. Так, беларуская мова выкарыстоўваецца ўладай у якасці дэкаратыўнага маркеру і сродку дадатковай мабілізацыі аўдыторыі. Напрыклад, падчас нейкіх глабальных імпрэзаў ці напярэдадні выбараў.
Іншая справа з альтэрнатыўнымі музыкамі.
- Для іх мова – гэта асабісты выбар, а не дзяржзамова, - адзначае крытык. - І ў нашым кантэксце, калі музыка спявае па-беларуску, ён да гэтага абавязкова далучае сваё стаўленне да культурніцкай сітуацыі ў краіне, да сацыяльна-палітычных абставін. Той жа Вайцюшкевіч ці Вольскі трапляюць у гэтыя спісы не таму, што яны размаўляюць па-беларуску, а таму што за іх беларускай мовай ёсць пэўная сацыяльная пазіцыя. Змагаюцца не з музыкамі, а з сацыяльнымі актывістамі. Чаму, напрыклад, ніхто не змагаецца з “Троіцай” на сто адсоткаў беларускамоўнай? Чаму ёй дазваляюць канцэрты ў цэнтральных залах Мінска? З аднаго боку, гэта, магчыма, гульня ў беларускасць. А з іншага, да іх няма за што чапляцца, яны абсалютна дэкаратыўныя. Выдатныя музыкі, але абсалютна пазбаўленыя вось гэтага сацыяльна актывісцкага вымярэння. То бок мова – гэта дадатковы аргумент, а не галоўная нагода для прэсінгу.
6. Р усіфікатарскі каток прайшоўся па архітэктуры
- Спроба дагнаць і перагнаць Маскву прарасла ў нашы дні дзіўнымі кветкамі, - адзначае мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі. - Безгустоўнасцю і канфліктнасцю навабудаў адзначаецца цэнтральная частка Мінска. А-ля Манежная плошча зроблены так званы “падземны горад”. Гэтыя местачковы правінцыйныя спробы перагнаць сталіцу колішняй імперыі выглядаюць убога і выклікаюць усмешку нават у тых жа масквічоў.
Аднак найбольш пацярпелі ад русіфікацыі беларускія храмы. Помнік беларускай архітэктуры XVII стагоддзя — царква Уваскрашэння Хрыстова ў Клецку (раней будынак былога Дабравешчанскага касцёла пры манастыры дамініканцаў) — атрымаў “упрыгожанне” ў форме цыбуліны. Цыбулінкамі абзавяліся і царква Узвышэння Святога Крыжа (1838 год) у вёсцы Гошчава Івацэвіцкага раёна, Царква Барыса і Глеба ў Навагрудку, Царква Святога Іаана Прадцечы (1742 года) у Вішняўцы Стаўбцоўскага раёна. У 2009 годзе ў выніку рэканструкцыі царквы Святога прарока Ільі (1881 год) ў вёсцы Вялемічы Столінскага раёна ліквідавалі барочныя купалы на вежах і каваныя чатырохканцовыя крыжы, замяніўшы іх залачонымі цыбулінамі і васьміканцовымі крыжамі.
- Проста нейкі шал сёння адбываецца на Брэсцкай вобласці, - адзначае Сяргей Харэўскі. - Знішчаюцца аўтэнтычныя старасвецкія цэрквы 17-18 стагоддзя. Мяняецца арыенціроўка алтароў. За царом гэта нікому не замінала, а зараз перабудоўшчыкі сталі больш праваслаўнымі, чым колішнія падданыя Расійскай імперыі. Устаўлёўваюцца шклопакеты, абшываюцца сайдынгам, нахлабучваюцца цюрбаны. Не спыняюць нават прадпісанні Міністэрства культуры, як у выпадках з цэрквамі ў Клецку ці Наваградку. Паводле эксперта, прага сённяшніх русіфікатараў мае глыбокія гістарычныя карані. Яшчэ ў часы Кацярыны ІІ у Беларусь камандзіраваліся архітэктары з мэтай перайначыць тутэйшую архітэктуру.
— У прыватнасці Джакома Кварэнгі – выдатны архітэктар – быў адпраўлены ў Полацак для перабудовы Багаяўленскага сабора, каб разабраць франтоны і прыбраць дэкор “как придающие католический вид», - узгадвае мастацтвазнаўца. - Вялікія захады па русіфікацыі тутэйшай архітэктуры былі зроблены пасля паўстанняў 1831 і 1863 гадоў. На мэту перабудаваць «в русском вкусе» шэраг храмаў і тутэйшыя старасвецкія будынкі працавалі дзясяткі архітэктараў, сярод якіх былі свае класікі, кшталту Чагіна, у задачу якіх уваходзіла не стварэнне тут уласных шэдэўраў, а панявечанне шэдэўраў тутэйшага дойлідства. Той жа Чагін да непазнавальнасці перабудаваў Фару Вітаўта і праваслаўны Сафійскі сабор, дадаўшы элементы яраслаўска-суздальскага дойлідства. Тое самае адбылося з царквой Пятра і Паўла на Нямізе. Да абсалютнай непазнавальнасці быў перабудаваны, а дакладней замураваны, Сабор Святога Духу на Верхнім горадзе.
Мэта тамтэйшых русіфікатараў шмат у чым дасягнута. Сёння мы бачым поўнае забыццё тутэйшых традыцый, ігнараванне ўласнага культурнага, гістарычнага і інтэлектуальнага здабытку.
7. Чыноўнікі “на страже языка”
Тое, што ў чыноўнікаў своеасаблівыя адносіны з беларускай мовай, факт бясспрэчны. У гэтым чарговы раз упэўніліся грамадскія актывісты кампаніі «Справаводства па-беларуску!». Разлічваючы палепшыць рэйтынг беларускай мовы ў грамадстве з дапамогай больш шырокага яе распаўсюджання ў справаводстве па прыкладзе Міністэрства культуры, яны звярнуліся з гэтай ініцыятывай да чыноўнікаў.
У выніку на беларускамоўныя лісты ўдзельнікаў ініцыятывы палова адказаў прыйшла на рускай мове. Больш за тое, на паўторную просьбу даць адказ па-беларуску некаторыя чыноўнікі, спасылаючыся на Закон «Аб мовах» і «Зваротах грамадзян», заўважалі, што не абавязаныя даваць адказ на беларускай мове, бо у краіне дзве дзяржаўныя мовы.
Актывісты нават стварылі мапу беларускасці чынавенства. Атрымалася даволі наглядна. Мапа тут.
8. Стратэгічная задача палітыкі
Тэндэнцыі да русіфікацыі праявіліся і ў апошнюю прэзідэнцкую кампанію. Як ніколі раней, у палітычных колах мусіравалася тэма прарасійскага кандыдата, а рыторыка асобных прэтэндэнтаў мела яўны прарасійскі акцэнт.
- Ёсць рэальная палітыка і з ёй трэба лічыцца, - адзначае экс-кандыдат у прэзідэнты Уладзімір Някляеў. - Сёння я не магу сказаць гэтаму зрусіфікаванаму люду, што ён недастойны таго, каб яго паважалі ў свеце. Як паэт я магу гэта сказаць, як палітык – не. Як паэт я не разумею тых людзей, якія не могуць пастаяць за сваё, кроўнае, мне цяжка зразумець, што гэта за народ такі, які адракаецца свайго. Але як палітык я павінен улічваць гэтыя рэаліі. Тэза мая была паўсюль адна і тая ж: я вас палкамі гнаць у беларусы не буду, але ўгаворваць вас стаць беларусамі, угаворваць вяртацца да каранёў, да вытокаў буду. І буду рабіць гэта настойліва.
Мова, па словах паэта - асноўная кропка напружання ў канфлікце, які існуе ў апазіцыі.
- Гэта супрацьстаянне нацыянальнай апазіцыі і саўковай (ці, калі заўгодна, сацыяльнай). З гэтага вынікаюць і спрэчкі падчас падпісання такога дакументу, як дэкларацыя аб фармаце ўдзелу ці няўдзелу ў парламенцкіх выбарах, - лічыць Някляеў.
На яго думку, спыненне русіфікацыі – гэта найпершая задача палітыка.
- Русіфікацыя ідзе не па галінах дзейнасці, а татальна. Гэта стратэгічная задача, якая выконваецца сённяшнім палітычным рэжымам. І калі мы хочам мець будучыню, наша асноўная задача – спыніць гэты працэс. Ні выбары парламенцкія, ні нейкія іншыя палітычныя нагоды не могуць нас адцягваць ад гэтай найбольш істотнай праблемы, якая палягае ў тым, ці захаваем мы ў Беларусі Беларусь. А калі не захаваем, тады мне не патрэбныя ніякія эканамічныя і сацыяльныя дасягненні.
P.S. Пакуль жа даць сапраўдны бой русіфікацыі атрымалася толькі ў сталічіным метро. Нядаўна абвесткі пра патрэбу быць узаемна ветлівымі тут перавялі на расейскую мову. Патлумачылі гэта тым, што далёка не ўсе госці сталіцы могуць зразумець па-беларуску, а моладзь не рэагуе на абвесткі пра ўзаемаветлівасць.
Абураныя звужэннем сферы ўжытку мовы, інтэрнэт-карыстальнікі прапанавалі збіраць подпісы за вяртанне беларускамоўнай сацыяльнай рэкламы. І гэта дало плён. Было вырашана ролік з абвесткай перазапісаць зноў па-беларуску.
