Алесь Бяляцкі. Навеянае “Жыцьцём Ліліяны Лунгіной…”

“Пераказ ці цытаваньне некаторых эпізодаў з каментаром” – так Алесь Бяляцкі вызначае жанр гэтага тэксту, які стаў водгукам на кнігу “Падрадкоўнік: Жыцьцё Ліліяны Лунгіной, якое яна распавяла ў фільме Алега Дормана” (М. 2010).

11 кастрычніка 2013,
Бабруйск 

Прачытаў зараз кнігу, якую мне даслала праваабаронца Марына Статкевіч з Барысава. Яна называецца “Падрадкоўнік” і мае падзагаловак: “Жыцьцё Ліліяны Лунгіной, якое яна распавяла ў фільме Алега Дормана” (М. 2010). Фактычна яна зьяўляецца запісам на паперы вуснага апавяданьня, якое Л.Лунгіна распавяла перад тэлекамерай. Кніга зацікавіла мяне шчырасьцю расповяду і напоўненасьцю жыцьця гэтай жанчыны. Яна – перакладчыца, удзельніца літаратурнага жыцьця ў Маскве ў 40 - 80-я гады, яна – ліберальная інтэлігентка, сяброўка апальных і ганімых пісьменьнікаў-дысідэнтаў Віктара Някрасава, Леаніда Пінскага, жонка рэжысёра і сцэнарыста Сямёна Лунгіна, якая адкрыла для рускамоўнага чытача Астрыд Ліндгрэн, пераклаўшы расповяды пра Карлсана, Пэпі ды іншыя яе кнігі. Л.Лунгіна ў сваім расповядзе здолела перадаць атмасьферу нябачнага супраціву аўтарытарнаму рэжыму, які ахопліваў творчую інтэлігенцыю ў тыя часы.

Ёсьць у яе расповядзе эпізоды, якія асабліва зацікавілі ці закранулі нейкім чынам мяне, чым я і хачу падзяліцца.

Бацька Ліліяны працаваў у замежным гандлёвым прадстаўніцтве СССР у Германіі, таму яе дзяцінства і ранняе юнацтва прайшлі за мяжой. І вось, у 1934 годзе яна, 14-гадовай дзяўчынкаю, разам з маці вяртаецца з Парыжу ў Маскву. Едзе цягніком. І вось такую карціну Ліліяна бачыць на мяжы Польшчы і СССР і запамінае яе на ўсё жыцьцё. На ўсялякі выпадак нагадаю, што мяжа тады праходзіла ў 30-ці кіламетрах ад Менску і першая чыгуначная станцыя на савецкай тэрыторыі была ў мястэчку Негарэлае. Такім чынам Ліліяна апісвае тое, што яна ўбачыла ў тагачаснай савецкай Беларусі: “Тады мяжа з Польшчаю была ня Брэст-Літоўск, як зараз, а станцыя Негарэлае. Мама вырашыла паслаць тэлеграму бацьку, і мы выйшлі на перон. Цягнік стаяў у Негарэлым некалькі гадзінаў, а пошта, нам сказалі, - на плошчы. З вакзалу выходзіць не перон было нельга, а ў сярэдзіну прайсьці можна. Мы зайшлі ў залу чаканьня, і я ўбачыла страшнае відовішча. Уся падлога была засланая людзьмі, якія ці то спалі, ці то былі хворыя і бязьсільныя, я дрэнна разумела, што з імі, плакалі дзеці, ну, у агуле, відовішча нейкіх паўжывых людзей. А калі мы выйшлі на плошчу, дык і ўся плошча была засланая імі. Гэта былі людзі, якія спрабавалі зьехаць ад голаду, сапраўды, людзі, якія паміралі з голаду. Я стаяла ў сінім паліто з нейкімі срэбранымі ці залатымі гузікамі і каракулевым каўнерам, а перада мной – усё чорнае, лахманы. І я адчула такі жах і такую сваю непатрэбнасьць… Мне стала вельмі страшна. Я памятаю, як заплакала і сказала: “Мама, я не хачу. Давай вернемся назад, я баюся, я не хачу далей ехаць”. І як мама мне адказала: “Усё, дзетка, мы ўжо па гэты бок мяжы, мы ўжо ў Савецкім Саюзе. Назад дарогі няма”.

У Маскве ў школе Ліліяна Лунгіна вучылася разам з Дэзікам Каўфманам, будучым вядомым паэтам Давідам Самойлавым, з якім разам пасьля школы ў 1938 годзе яна паступіла ў інстытут гісторыі, філасофіі і літаратуры.

Як успамінае Л.Лунгіна, гэта была “такая элітарная вну накшталт пушкінскага ліцэя, створаная савецкай уладаю ў той момант, калі стала зразумела, што патрэбныя высокаадукаваныя людзі, каб мець стасункі з замежнымі дзяржавамі”. Конкурс быў “неверагодны”, шаснаццаць чалавек на месца. Але, згадвае Ліліяна, “на шчасьце я скончыла школу з атэстатам выдатніка, што потым стала адпавядаць залатому медалю, таму мне трэба было прайсьці толькі сумоўе”. Дзяўчыну ўразіла, што сумоўе праводзілі не выкладчыкі, а начальнік аддзела кадраў і начальнік сьпецаддзела ІФЛІ: “Сумоўе заключалася не ў высьвятленьні якіх-небудзь ведаў, як я меркавала; галоўнае пытаньне было: навошта мы хочам сюды паступіць”.

Чаму мяне зацікавіла гэтая гісторыя з паступленьнем Ліліяны Лунгіной, а тады яшчэ Маркавіч, у гэты ІФЛІ. Ды таму што праз год, у 1939-м, сюды паступіць іншы юнак-выдатнік, пэўна што такім жа чынам, праз сумоўе, а звалі яго – Іван Мележ.

У Ліліяны Лунгіной засталіся найлепшыя ўспаміны ад вучобы ў ІФЛІ: “ІФЛІ знаходзіўся ў Сакольніках. Ад метро “Сакольнікі” пяць прыпынкаў на трамваі. Стаяў дом у лесе… І вось з першага дня пачалося тое, што зьявілася галоўным у ІФЛІ, хаця важнымі былі і лекцыі і прафесура, але галоўнае – пачалося гэтае бясконцае сумоўе, гэта – іншае чым у школе, але ўсё роўна – адточваньне адзін аб аднаго”. Далей ва ўспамінах Ліліяна ўдакладняе: “Іфлійская атмасьфера вызначалася няспыннай смагаю ведаў. Гэтае імкненьне глыбока дасьледваць прадмет, даходзіць да сутнасьці рэчаў было новаю зьяваю для савецкага грамадзтва. Бо зусім яшчэ нядаўна панавалі лозунгі РАПП і Пралеткульта – “Выкінем класікаў за борт карабля сучаснасьці”. Гэтую смагу ведаў падтрымлівалі нашыя выкладчыкі, пераважна сапраўдныя навукоўцы”. У інстытуце студэнтам чыталі лекцыі па антычнай літаратуры і эпохі Адраджэньня. Як згадвае Ліліяна: “Хатняга жыцьця амаль не было. Ці мы былі ў ІФЛІ, ці мы гулялі, ці сядзелі ў бібліятэцы. Усе мы чамусьці хадзілі ў Ленінскую бібліятэку – знакамітую Вялікую залу Ленінскай бібліятэкі, якую я пяшчотна люблю, таму што яна зьвязаная з такімі цудоўнымі ўспамінамі. Там па перыметры ідзе балкон, дзе можна было размаўляць, і палова часу праводзілася на гэтай галерэі ці ў курыльні. Ішла бясконцая размова”.

Ізноў жа, чытаючы гэтыя ўспаміны Ліліяны, я прымяраю вось гэтую атмасьферу ІФЛІ на 18-гадовага хлопца з далёкіх, неверагодна далёкіх Глінішчаў з забытага Богам краю балатоў, з мілага майму сэрцу ўсходняга беларускага Палесься. Патрапіць з Глінішчаў у ІФЛІ гэта на той час было, як зараз пасьля шараговай беларускай школы – у Оксфард ці Сарбону.

Вядома, што Іван Мележ правучыўся ў ІФЛІ зусім нядоўга. Мілітарызацыя краіны ішла поўным ходам. Сталін з Гітлерам заключылі пакт і падзялілі Еўропу. У савецкае войска ішлі вялікія прызывы. Вось жа быў прызваны ў войска і новасьпечаны студэнт ІФЛІ Іван Мележ.

Адсюль мне цяжка даведацца, колькі ўсё ж часу ён пасьпеў правучыцца ў ІФЛІ, тыдзень, месяц ці некалькі месяцаў. Але я па сабе ведаю, наколькі ўражвальнымі і вырашальнымі ў жыцьці могуць быць першыя сустрэчы з сябрамі-творцамі, якія маюць іншы, адметны, большы чым у цябе кругагляд, калі адна размова, адна сустрэча можа перавярнуць ці ўмацаваць твае ўяўленьні, калі кожнае пачутае слова падае ў тваю сьвядомасьць, у тваё “я”, як зерне, кінутае ў маладую веснавую ральлю. Мы амаль нічога ня ведаем пра гэты кароткі перыяд жыцьця геніяльнага Івана Мележа. Але мне чамусьці хочацца верыць, што менавіта там ён асэнсаваў сябе, свае Глінішчы ў часе і прасторы сусьветнай культуры.

Ліліяна так апісвае творчае жыцьцё, якое буяла ў сьценах інстытуту: “У ІФЛІ была вельмі моцная група маладых паэтаў. На чале яе стаяў Павел Коган, адзін радок якога выражае ўсю ягоную сутнасьць, а радок такі:

Я с детства не любил овал,
Я с детства угол рисовал.

Ён быў вельмі рэзкі, нязручны, гарачы. Палкі, імпэтны, і здаваўся нам неверагодна таленавітым. Да гэтай жа групы належыў Сяргей Нараўчатаў, які, на жаль, стаў пасьля вайны казённым, афіцыйным паэтам. А ў той час быў неверагоднай прыгажосьці хлопцам – такі блакітнавокі вікінг – і пісаў вельмі добрыя вершы. Да гэтай жа групы належыў Савік Гудзенка, яшчэ некалькі чалавек. І нашага Дэзіка Каўфмана, у далейшым Самойлава, з ягонымі “Плотнікамі аб плаху” – гэты знакаміты верш, які ён напісаў яшчэ ў восьмым класе, зараз лічыцца класічным, - яны прынялі з раскрытымі абдымкамі.

Яны супрацьпастаўлялі сябе паэтам старэйшага пакаленьня, якія, на іхнюю думку, пісалі вельмі бытавыя вершы. Мілыя бытавыя вершыкі. У тыя гады не было ніякага напружаньня ў культурным жыцьці. А хлопцы ў нейкім сэнсе адчувалі надыходзячае.

У асьпірантуры ІФЛІ ў той час вучыліся Твардоўскі і Сіманаў. Вакол іх круціўся Далматоўскі.

Вось гэтым паэтам – ну, вядома, у першую чаргу Сіманаву і Далматоўскаму, Твардоўскі стаяў заўсёды асобна – супрацьпаставілі сябе іфлійскія хлопчыкі. Сіманаў з сваімі лірычнымі “Пяцьцю старонкамі” быў тады самым папулярным паэтам. Далматоўскага таксама ўсе ведалі. І нашыя маладыя іфлійцы далі ім бой. І была знакамітая вечарына, чамусьці ў юрыдычным інстытуце, такі як бы двубой паэтаў двух накірункаў, двух пакаленьняў. Поўна было народу, стаялі ва ўсіх праходах. Моладзь адчувала, што гэта штосьці вельмі важнае, што гэта адваяваньне нейкіх уласных, новых пазіцый, што можна ў гэтай сістэме значна сур’ёзней і глыбей працаваць”.

Вось такі накал творчай атмасьферы быў у ІФЛІ, калі там вучыўся Іван Мележ. Карані ягонай творчай сьмеласьці, а ён здолеў паказаць цэлы беларускі космас, аграмадныя вяршыні і пякельныя нізіны чалавечых пачуцьцяў, якія біліся і віравалі пад зрэбнымі сьвіткамі і палатнянымі кашулямі зьнешне ціхмяных і закураных палешукоў, ці не растуць адтуль, з гэтае п’янкое атмасьферы ІФЛІ.

Яшчэ адзін эпізод з успамінаў Ліліяны Лунгіной, датычны яе навучаньня ў ІФЛІ, мне хацелася б прывесьці цалкам. І датычыць ён той атмасьферы, якая стаяла ў той час у савецкім таталітарным грамадзтве:

“Увесь трыццаць восьмы і трыццаць дзевяты год ятрылася хваля сталінскага тэрору. У ІФЛІ пачаліся жахлівыя сходы. Мне памятаецца, што чамусьці для іх здымалі залу кансерваторыі – у ІФЛІ, верагодна, не было дастаткова вялікай аўдыторыі, - і там старэйшакурсьнікі з нязвыклым захапленьнем і энтузіязмам займаліся самасьцяганьнем, сьцяганьнем сваіх бацькоў і прамаўлялі страшныя пакаянныя прамовы. Вінаваціліся яны ў тым, што бацька іх арыштаваныя, маці арыштаваная, а яны самі вінаватыя перад партыяй і краінай, што ў час ня выкрылі бацькоў. Якую ахінею, якую лухту, як быццам пакаянную, вярзьлі гэтыя добрыя, разумныя, інтэлігентныя дзеці, якія чыталі ўжо ўсе заходнія класічныя творы, слухалі таго ж Грыба і Пінскага, у агуле, людзі з пашыраным, культурным поглядам на сьвет, - што яны там вярзьлі, б'ючы сябе ў грудзі і вінавацячыся, што яны ня здолелі ў час, першымі, да КГБ, выкрыць сваіх бацькоў…

Я думаю, псіхалагічна гэта было роднаснае чамусьці рэлігійнаму. Пакаяньню, споведзі. Гэта быў абсалютна містычны, па-за логікай, шчыры, але вельмі страшны стан душы. Відаць, наступае нейкі момант, нейкі гіпноз пакаяньня, калі гэта як выпушчаная страла. Спыніць яе нельга. Але, паўтараю, з пункту погляду нармальнага чалавечага розуму, гэта адзін з страшных момантаў масавага засьляпленьня”.

Стан грамадзтва пры таталітарным рэжыме паддаецца экстрапаляцыі з пэўнымі папраўкамі. Ён ірацыянальны, ён усеагульны і захапляльны. У такім стане людзі хочуць “быць як усе”. Ён ствараецца паступова і пасьлядоўна. Ён мае пачатак разьвіцьця, вяршыню і лёгка разбураецца ад унутраных і зьнешніх супярэчнасьцяў. І вось калі людзі выходзяць з яго, дык яны і самі ня могуць дакладна патлумачыць свае ўчынкі і поўную адсутнасьць здольнасьцяў да крытычнага мысьленьня. У чалавеку выразна праяўляюцца жывёльныя інстынкты, інстынкты выжываньня ў крытычных для існаваньня сітуацыях. Калі ты такі “як усе”, так лягчэй выжыць. І тады багата чаго ў паводзінах чалавека адбываецца на падсьвядомым узроўні.

Такія думкі прыйшлі мне ў голаў, калі я разважаў над гэтым эпізодам з жыцьця канца 30-х гадоў. І яшчэ хочацца дадаць: чалавек, які не адчуў, не паспытаў смаку свабоды, лёгка паддаецца рабству. Свабода – прыроджаная ўласьцівасьць чалавечай натуры, але ёй неабходна вучыцца і вучыць. Сьвядома ці падсьвядома, любая жорсткая сістэма ў грамадзтве імкнецца зьвесьці стан чалавека да біялагічнага існаваньня. Але, і гэта даказвае расповяд Ліліяны Лунгіной, такія чалавечыя якасьці як спачуваньне, суперажываньне, любоў да бліжняга, міласэрдзе, яны невынішчальныя.

І апошні “беларускі” эпізод, які прыцягнуў маю ўвагу ва ўспамінах Ліліяны Лунгіной, ён адносіцца да рускага паэта Аляксандра Твардоўскага. А.Твардоўскі – прыкметны рускі паэт, найбольш вядомы сваёй “народнай” паэмай “Васілій Цёркін”, якую, як я памятаю, мы нават вывучалі ў 70-я гады мінулага стагоддзя па школьнай праграме. Але ня меньш за свой паэтычны талент ён знакаміты тым, што будучы рэдактарам літаратурнага часопісу “Новый мир”, друкаваў творы такіх пісьменьнікаў, як Віктар Някрасаў, Уладзімір Вайновіч, Васіль Быкаў. Знакамітая аповесьць Аляксандра Салжаніцына “Адзін дзень Івана Дзянісавіча”, якая адкрыла яго як пісьменьніка, таксама была надрукаваная ў часопісе “Новый мир”, што было, як згадвае Ліліяна Лунгіна, “падзеяй надзвычайнага значэньня. Агульнанацыянальнай”. Дык вось, Аляксандр Твардоўскі быў родам з беларускай часткі Смаленшчыны і лічыў сябе беларусам. Беларускасьць гэтая мабыць усьведамлялася ім на этнагарфічным узроўні, дакладна ня ведаю. Для мяне відавочна адное – што беларускім літаратуразнаўцам трэба было б зьвярнуць увагу на творчасьць такіх смаленскіх “беларускіх” пісьменьнікаў, як Аляксандр Твардоўскі, Іван Сокалаў-Мікітаў, Міхаіл Ісакоўскі, можа і яшчэ хто, вызначыць беларускі элемент у іхняй творчасьці і ўлучыць яе ў тканіну гісторыі беларускай літаратуры, так як мы ўключаем лацінамоўныя, польскамоўныя творы беларускіх пісьменьнікаў, напісаныя ў папярэднія стагоддзі. Я недарэмна ўзяў у двукосьсе “беларускія” пісьменьнікі ў дачыненьні да пісьменьнікаў-смаленцаў. Гэтае двукосьсе яшчэ належыць раскрыць.

А пакуль два канкрэтныя факты, якія хочацца прывесьці ў дачыненьні да А.Твардоўскага. Першы я прачытаў у артыкуле, прысьвечаным Сокалаву-Мікітаву. Вось жа, там ёсьць згадка пра тое, што калі А.Твардоўскі сустракаўся з І.Сокалавым-Мікітавым, дык яны любілі сьпяваць разам (можна меркаваць, крыху выпіўшы) свае мясцовыя песьні. Ці трэба тлумачыць, што гэта былі за мясцовыя смаленскія песьні?

А вось другі факт, гэта ўжо з назіраньняў Ліліяны Лунгіной: “У яго была вельмі своеасаблівая манера размаўляць – з асаблівым вымаўленьнем, характэрным для яго родных мясьцінаў”. Як добра і як выразна Ліліяна Лунгіна акрэсьліла несумненна беларускі акцэнт у рускай мове Аляксандра Твардоўскага.

Наступныя два эпізоды, пра якія я хачу прыгадаць, маюць іншую пачуцьцёвую афарбоўку. Яны блізкія мне пэўнымі асацыяцыямі, якія былі і ёсьць у маім жыцьці. Першы з іх датычыцца наведваньня Ліліянай Лунгіной Анны Ахматавай, якая знаходзілася ў няміласьці ўладаў. Гэта быў ужо пасьляваенны час:

“Калі мы адправіліся да Ахматавай, яна хварэла і ляжала ў больніцы. Больніца была жахлівай, як і ўсе нашыя больніцы, але гэтая здалася мне горшая за тыя, якія я ведала. Стары будынак на краі горада, які ніколі не рамантавалі, прыймальня – сьмярдзючы пакойчык метраў дванаццаць з брудна-аблупленымі сьценамі. І туды да нас выйшла Ахматава… Для яе знайшлі крэсла, а мы стаялі. Ахматава выбачылася, што прыймае нас тут, - у яе палаце яшчэ пятнаццаць хворых, прычым некаторыя безперапынна стогнуць. Тым ня меньш яна працягвала пісаць вершы і артыкулы і закончвала працу пра Пушкіна. Я, не ўтрымаўшыся, спытала: “Як жа вам удаецца працаваць у такіх умовах?” Яна адказала: “Дзетка (мне было за трыццаць пяць), працаваць можна ў любых умовах”.

Я ўсьміхаюся, чытаючы яе адказ, бо і мне ў лістах часта задаюць гэтае пытаньне.

Апошні эпізод з успамінаў Ліліяны Лунгіной, на якім я хацеў бы спыніцца, датычыць акцыі пратэсту ў Маскве супраць арышту пісьменьнікаў Сіняўскага і Даніэля. Гэта быў 1965 год: “У Дзень канстытуцыі, гэта значыць пятага сьнежня, на Пушкінскай плошчы адбылася першая з незапамятных часоў, з, мабыць, канца дваццатых гадоў, грамадзкая дэманстрацыя. Нам патэлефанавалі сябры, паведамілі, калі ідзе яна адбудзецца, мы папярэдзілі па тэлефоне іншых, а тыя – наступных. Казаць пра такія рэчы па тэлефоне раней было неверагодна – і стала гэтак жа неверагодна праз некалькі гадоў.

Мы сустрэліся каля метро “Маякоўская”, чалавек дзесяць, прайшлі па вуліцы Горкага і разам прыйшлі на Пушкінскую плошчу. Было каля шасьці вечара і, нягледзячы на мароз, плошча кішэла народам. Хто прыйшоў спецыяльна, а хто апынуўся тут выпадкова – зразумець было цяжка. Тым ня меньш было зразумела, што тут штосьці рыхтуецца: міліцыі болей чым звычайна, чорныя “Волгі” ў рад каля ходнікаў і ў суседніх завулках, і, зразумела, дзясяткі гэбэшнікаў. Мы прыйшлі хутчэй як гледачы, чым як удзельнікі, і стаялі, ня ведаючы, што адбудзецца. Раптам пасярод плошчы натоўп неяк згусьціўся, і я ўбачыла разгорнутыя над галовамі транспаранты. Прайшло ўсяго некалькі секунд. Ледзь можна было пасьпець прачытаць: “Паважайце Канстытуцыю!” і “Свабоду Сіняўскаму і Даніэлю!” – і ўсё зьнікла. У тое ж імгненьне пачалася мітусьня, пачуліся галасы пратэсту, міліцэйскія сьвісткі, уключыліся гучнагаварыльнікі – а можа, гэта былі проста мегафоны: “Разыходзьцеся, разыходзьцеся!” Людзі не сталі сябе ўпрошваць, і імгненна плошча амаль апусьцела. Мы таксама пайшлі адсюль, але я пасьпела заўважыць, як людзі ў цывільным піхалі двух маладых людзей да адной з машынаў, якія прыцягнулі нашую ўвагу. Гэтыя двое былі не адзінымі. Большасьць будучых лідараў дысідэнцкага руху ў той дзень былі затрыманыя”.

Пасьля разгону гэтай першай дэманстрацыі, пасьля прэсінгу на падпісантаў ліста ў абарону Сіняўскага і Даніэля, які таксама падпісалі і Ліліяна Лунгіна і яе муж, і які ня даў ніякіх станоўчых вынікаў, Ліліяна згадвае, што іх ахапіла дэпрэсія і расчараваньне. Здавалася, што ўсё, што рабілася, рабілася ня так і надарэмна.

Сімвалічная і ў нечым знаёмая карціна разгону першай у СССР акцыі пратэсту, зразумелыя і зноў жа знаёмыя пачуцьці безвыходнасьці і расчараваньня. А праз дзевятнаццаць гадоў, у 84-м, першая акцыя пратэсту адбудзецца ў Менску, і ў ёй будуць браць удзел з тузін маладзёнаў. А яшчэ праз чатыры гады на Дзяды ў Менску выйдзе ўжо некалькі тысячаў чалавек. Не, усё ж нікому хаду гісторыі не спыніць. Проста на ўсё патрэбны час. Час, які можа зьмясьціць цэлае чалавечае жыцьцё.