“ПАЛІТЫЧНЫЯ”: кропкі над “і”

У лютым партыйныя актывісты заявілі пра неабходнасць стварэння экспертнай Рады па вызначэнні палітвязняў. Адмыслова створаная каардынацыйная група “За волю” распачала правядзенне тэматычных круглых сталоў, дзе паўстала пытанне пра адзіны спіс “палітычных”. Ёсць разыходжанні паміж грамадска-палітычнымі актывістамі і прадстаўнікамі праваабарончых арганізацый у поглядах на крымінальныя справы Аляксандра Крутога, Юрыя Чыгілейчыка і Аляксандра Малчанава. Прэтэнзіі да праваабаронцаў – што яны адмовіліся ад гэтых трох “спрэчных кандыдатаў на палітвязняў”, зацягнуўшы з вызначэннем “сваіх”, “нацыянальных” крытэраў палітычна матываваных спраў – былі агучаны на старонках “Новага Часу” ў артыкулах Таццяны Шапуцька. З іх вынікае, што абурэнне скіравана ў асноўным на “афіцыйны” спіс палітвязняў на сайце “Вясны”, які група “За волю” лічыць няпоўным.

Каб артыкуляваць усе важныя акцэнты ў справе прызнання-непрызнання “палітычных”, намеснік кіраўніка “Вясны” Валянцін СТЭФАНОВІЧ прадстаўляе праваабарончы ракурс праблемы.

Спісы палітвязняў: нюансы

Стварэнне адзінага спісу палітвязняў – на сённяшні дзень галаўны боль не толькі беларускага грамадства. Так, пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года ва Украіне новая хваля палітычнага пераследу стала сур’ёзным выклікам украінскаму грамадству. Сёлета ў святле перадвыбарных пратэстаў гэтая тэма набыла вялікую актуальнасць у Расіі. І ў кожнай з краінаў эксперты адзначаюць “неаднароднасць” спісаў палітычных вязняў і тлумачаць гэта тым, што ў параўнанні з савецкімі часамі змяняюцца прыярытэты і метады ўладаў. Тым самым ускладняюцца задачы для праваабарончай супольнасці – патрабуецца больш дакладны і шматбаковы аналіз справаў, каб у кожным канкрэтным выпадку вылучыць палітычны складнік.       

Уяўляецца відавочным, што “грамадскай” экспертызы ў такой сур’ёзнай справе недастаткова, нават калі на першы погляд усе карты сыходзяцца. Валянцін Стэфановіч лічыць, што манапольнага ключа на складанне спісаў палітвязняў не павінна быць ні ў кога, але разам з тым падкрэслівае важнасць прафесійнага падыходу да гэтай справы. “Асноўнае - пытанне прафесійнай ацэнкі і падмацавання сваіх высноваў аналізам, канкрэтнымі фактамі, - кажа праваабаронца. - Я разумею, што палітычныя партыі і рухі могуць мець свой інтарэс у прызнанні асобы палітычным вязнем. Напрыклад, таму што ён іх сябра, яны не могуць яго кінуць, і па іншых прычынах. Але праваабаронцы ў гэтай сітуацыі павінны займаць абсалютна незалежную пазіцыю, не прымаць нейкіх кан’юктурных рашэнняў, незалежна ад таго, ад каго яны зыходзяць. Мы мусім імкнуцца называць рэчы сваімі імёнамі. Прыклад – 19 снежня: ніхто не казаў, што людзі, якія білі шкло Дома ўраду, абсалютна невінаватыя, мы казалі пра тое, што крымінальная справа, узбуджаная па артыкуле аб масавых беспарадках, з’яўляецца абсалютна непрапарцыйнай рэакцыяй уладаў, што ніякіх масавых беспарадкаў не было. Тое, што былі прыкметы іншых правапарушэнняў, мы не адмаўлялі. Пра такія рэчы трэба казаць абсалютна бесстаронне. Што тычыцца розных поглядаў і меркаванняў, то яны і павінны быць, напэўна. А што тычыцца “Вясны”, то мы не складаем “афіцыйныя” спісы палітвязняў, як напісала Таццяна Шапуцька. Гэта спісы тых, каго прызнае палітвязнямі ПЦ “Вясна”. Мы ўзгадняем сваю пазіцыі і з іншымі праваабарончымі арганізацыямі, у прыватнасці, з Беларускім Хельсінкскім Камітэтам, Цэнтрам прававой трансфармацыі, камітэтам “Салідарнасць” і  іншымі калегамі. І калі ў спісе на нашым сайце “клікнуць” на прозвішча палітвязня, то можна прачытаць кароткі аналітычны агляд яго справы, дзе тлумачыцца, чаму мы робім выснову пра палітычны кантэкст яго справы. Але наша меркаванне часам не супадае з меркаваннямі палітычных суб’ектаў”. 

Як прыклад такіх несупадзенняў можна прывесці першую судзімасць сённяшняга палітвязня Мікалая Аўтуховіча: праваабарончы цэнтр “Вясна” не бачыў палітычнага матыва ў той крымінальнай справе і расцэньваў сітуацыю як звязаную з яго бізнесам, а палітык Аляксандр Мілінкевіч лічыў, што справа звязана з палітычным пераследам, і Аўтуховіч у звязку з гэтым быў у спісе палітвязняў. Ёсць і іншыя прыклады, калі рэзанансныя справы, патрапіўшыя ў цэнтр увагі грамадскасці (у тым ліку і ў дачыненні да грамадска-палітычных актывістаў), праваабаронцы не прызнавалі “палітычнымі”. “Так атрымалася са справай Андрэя Бандарэнкі, - распавядае Стэфановіч. - Мы не прыйшлі да канчатковай высновы пра выключна палітычны яе характар, хоць і не выключалі гэтага. Там быў адзін нюанс, які ўносіў сумневы: быў бачны асабісты след у стасунках паміж ім і былым партнёрам па бізнесу, які пазней правяраў фірму Бандарэнкі ўжо як супрацоўнік дзяржаўнага органа. Пры такіх абставінах было складана зрабіць выснову, ці была справа звязана з палітычным пераследам (таму што ён балатаваўся на выбарах і незадоўга да гэтага ўступіў у АГП). Але я абсалютна не хачу сказаць, што Андрэй Бандарэнка быў асуджаны справядліва, што не было ніякіх парушэнняў. І тое, што ён быў апраўданы ў рэшце рэшт, сведчыць, што ён быў асуджаны незаконна. Аднак незаконнасць асуджэння таксама не з’яўляецца дэфініцыяй палітычнай справы”.  

Пра “нацыяналізацыю” крытэраў і небяспеку запазычанняў

Пры больш-менш дакладным вывучэнні праблемы становіцца зразумела, што неабходнасць у выпрацоўцы нацыянальных крытэраў вызначэння  “палітычных” справаў аб’ектыўна адсутнічае. Іх наяўнасць нават супярэчыла б прынцыпу ўніверсальнасці, да якога імкнецца міжнародная праваабарончая супольнасць. Існуюць крытэры, выпрацаваныя аўтарытэтнымі міжнароднымі арганізацыямі – інстытутамі Савета Еўропы, “Міжнароднай Амністыяй”, Human Rights Watch. Беларускія праваабаронцы кіруюцца гэтымі крытэрамі (што бачна і з аглядаў крымінальных справаў на сайце “Вясны”). Праблема заключаецца крыху ў іншым: “У шэрагу выпадкаў мы абсалютна спакойна і адразу можам кваліфікаваць справу як палітычна матываваную, - тлумачыць Валянцін Стэфановіч. - Напрыклад, калі гэта звязана з рэалізацыяй чалавекам аднаго са сваіх грамадзянска-палітычных правоў і свабодаў – свабоды асацыяцыяў, свабоды сходаў, свабоды меркаванняў і г.д. Ці калі ёсць відавочны палітычны матыў – у дзеяннях асобы ці ў дзеяннях дзяржавы ў дачыненні да гэтай асобы. Але ёсць больш замаскіраваныя выпадкі палітычнага пераследу. І можа спрацаваць “эфект Жоўціса”, як я называю. Гэта вядомая гісторыя, калі ў Казахстане праваабаронца здзейсніў рэальнае ДТЗ са смяротным зыходам, але стаўленне з боку ўладаў было непрапарцыйнае: фальсіфікаваліся матэрыялы крымінальнай справы, відавочны быў абвінаваўчы ўхіл і жаданне ўлады пасадзіць такім чынам Жоўціса ў турму. То бок, быў відавочна палітычны матыў. Дык вось, задача праваабаронцаў – гэты матыў убачыць і яго абгрунтаваць. Таму што без абгрунтавання, чаму мы менавіта гэты матыў лічым палітычным, вельмі цяжка вызначыць тую ці іншую справу як “палітычную”.  

Расейскі праваабаронца Сяргей Давідзіс (“Саюз салідарнасці з палітвязнямі”), мадыфікуючы крытэры экспертаў Савета Еўропы, імкнуўся вырашыць яшчэ адну істотную праблему - “праблему Чыкаціла”(маюцца на ўвазе грамадзяне, без віны рэпрэсаваныя за яго злачынствы). То бок, ад палітычных зняволеных вельмі важна адмежаваць зняволеных па грамадска значных непалітычных справах, у якіх пры жаданні можна знайсці палітычны матыў улады. Як прыклад у Беларусі Валянцін Стэфановіч прыводзіць “справу Кавалёва-Канавалава”: “Пры жаданні мы можам знайсці палітычны матыў уладаў у гэтай справе. Але ці можам мы казаць, што гэта палітычная справа? Калі б яны, напрыклад, па сваёй волі заявілі, што здзейснілі тэракт у палітычных мэтах, яны б былі палітычнымі тэрарыстамі і ў шырокім сэнсе іх можна было б назваць палітвязнямі, але – патрабаваць не іх вызвалення, а справядлівага суда з выкананнем усіх працэсуальных нормаў і, вядома, непрымянення смяротнага пакарання пры любых абставінах”.

То бок, асноўная складанасць для праваабаронцаў заключаецца не ў крытэрах, а ўпадыходах, трактаванні гэтых крытэраў. “Зразумела, што кожная краіна спрабуе нейкім чынам пры гэтых падыходах адлюстраваць тыя нюансы, якія ёсць у гэтай краіне. І, канешне, мы мусім прыйсці да ўніверсалізацыі крытэраў і вызначэнняў, але, разумеем, што падыходы пры гэтым застануцца крыху адрозныя”. І ў гэтым крыецца небяспека сляпога запазычання ў тых жа расійскіх праваабаронцаў, “пакуль беларусы вызначацца са сваімі”. Тут патрэбна пільнасць, бо ў некаторых падыходах суседзяў заўважны адбітак гучных крымінальных спраў - “справы Хадаркоўскага” ў Расіі, “справы Цімашэнка” ва Украіне і інш. Напрыклад, украінскія праваабаронцы пішуць: “акрамя дыскрымінацыі па палітычных матывах тых, каго ўлада лічыць сваімі апанентамі, яна часам прыбягае да пераследу сваіх прыхільнікаў ці выканаўцаў сваіх рэпрэсіўных рашэнняў - у выніку ўнутраных спрэчак, непаразуменняў ці з мэтай замаскіраваць выбарачныя рэпрэсіі”. “Гэта сітуацыя, калі паміж ведамствамі пачынаецца нейкая “вайна” - тое, што у нас вельмі часта бывае паміж пракуратурай і КДБ, КДБ і МУС, - тлумачыць Стэфановіч. - Аднак асабіста я да такога падыходу стаўлюся крытычна, бо такім чынам мы можам сказаць, што і Палудзень і Байкова таксама падпадаюць пад крытэры палітычных вязняў. То бок мы іх паставім на адну прыступку з асуджанымі па справе 19-га снежня – Саннікавым, Бандарэнкам, Статкевічам, з Бяляцкім і іншымі палітвязнямі!” Расійскія праваабаронцы пры адным з падыходаў кажуць, што палітычны пераслед можа быць, калі “ажыццяўляюцца масавыя кампаніі па барацьбе з асобнымі відамі правапарушэнняў, якія здзяйсняюцца вызначанымі катэгорыямі ці групамі асобаў”. “У нашым выпадку гэта кампаніі па барацьбе з гандлем людзьмі, з наркаманіяй, з карупцыяй, дзе сапраўды вельмі шмат бывае парушэнняў і асуджэнні бываюць вельмі сумнеўныя, калі, напрыклад, адбываюцца правакацыі, - праводзіць аналогію Стэфановіч. - Але ці можам мы казаць, што яны носяць палітычны характар?”  Па словах праваабаронцы, “Вясна” ўсё ж схіляецца да класічных крытэраў “Міжнароднай Амністыі”. І, калі прадстаўнікі “Вясны” і БХК ў мінулым верасні ў Кіеве абмяркоўвалі праблему з калегамі з краінаў СНД, то супольна прыйшлі да высновы, што за аснову маглі б узяць мадэль “Міжнароднай Амністыі”, падзяляючы палітвязняў, у шырокім сэнсе, на дзве вялікія групы – “вязні сумлення” (іх свабода абмежавана турэмным зняволеннем ці інш. спосабам выключна з-за палітычных, рэлігійных ці іншых перакананняў, полу, расы, мовы, этнічнага, нацыянальнага ці сацыяльнага паходжання, маёмаснага статусу , роднасных адносін, сэксуальнай арыентацыі і інш.характарыстык асобы; імі не лічацца людзі, якія звяртаюцца да гвалту ці прапагандуюць гвалт і варожасць) і “палітычныя вязні” (любыя зняволеныя, справы якіх маюць значны палітычны, у шырокім сэнсе, элемент: ці матывы дзеянняў зняволенага, ці самі гэтыя дзеянні, ці матывацыя ўладаў).

Напрыклад, цалкам падпадаюць пад вызначэнне палітвязняў “Міжнароднай Амністыі” “бабруйскія анархісты” - праваабаронцы патрабавалі перагляду іх спраў справядлівым судом, адзначаючы несправядлівы і неўсебаковы характар суду і відавочна непрапарцыйны характар прысуду.
Называючы іншыя прыклады, Валянцін Стэфановіч адзначае, што ў Беларусі ў прынцыпе не так часта інкрымінуюць у палітычных мэтах гвалтоўныя дзеянні. “Хоць такія выпадкі былі, але яны адрозніваліся тым, што (як нам падавалася) гэта асуджэнне па крымінальных справах, якія не мелі месца. Той жа Сяргей Парсюкевіч, якога абвінавачвалі ў гвалтоўных дзеяннях у дачыненні да супрацоўнікаў міліцыі, калі ён знаходзіўся ў ЦІПе. Але абставіны самой справы сведчаць пра тое, што ахвярай ужывання незаконнай фізічнай сілы стаў якраз сам Парсюкевіч, яго збілі супрацоўнікі міліцыі ў ізаляванай камеры. Калі па “справе 14-ці” людзей асудзілі за ўдзел у групавых дзеяннях, якія груба парушаюць грамадскі парадак, Андрэя Кіма паралельна абвінавацілі ў гвалтоўных дзеяннях супраць супрацоўнікаў міліцыі. Аднак падчас суду ні адзін з відэаматэрыялаў не засведчыў, што Кім нанёс удар супрацоўніку міліцыі. Усё трымалася выключна на паказаннях міліцыі, і пры такіх абставінах мы лічылі, што віна Кіма не даказана, не ўстаноўлена судом. А ў асноўным палітвязні якраз ажыццяўлялі нейкае сваё права - без ужывання гвалту. Той жа Сяргей Каваленка абвінавачаны ў хуліганстве і пагрозе гвалтоўных дзеянняў у дачыненні да супрацоўнікаў міліцыі. Але калі глядзець сутнасць справы, то супрацоўнікі міліцыі, якія чакалі яго ўнізе, калі ён злез з ёлкі, пачалі яго там затрымліваць і біць пры гэтым. Відавочна, не Каваленка здзяйсняў пагрозу гвалту, а ўсё было наадварот”.

Пра справы “спрэчных кандыдатаў”

У адказ на абвінавачанні, што праваабаронцы не сочаць за справамі Аляксандра Крутога, Юрыя Чыгілейчыка і Аляксандра Малчанава, якіх “адмовілася ўзяць пад сваю апеку”, намеснік старшыні “Вясны” сцвярджае, што гэта не так. “Па-першае, без наяўнасці поўнай інфармацыі пра тую ці іншую справу сцвярджаць, загадзя, скажам так, пра тое, што яна носіць палітычны характар, – я паўтаруся, гэта непрафісійны падыход, - тлумачыць сваю пазіцыю Стэфановіч. - Па-другое, мы маем інфармацыю адносна ўсіх гэтых справаў, прычым з розных крыніцаў. Проста я б сказаў, інфармацыя, якой мы валодаем, можа насіць непублічны характар. Ёсць непісаны кодэкс - і я не буду агучваць інфармацыю, якая можа нашкодзіць найперш самім гэтым асобам, якія знаходзяцца ў зняволенні. Інфармацыю, якая можа насіць асабісты характар (напрыклад, пра стан здароўя кагосьці ці іншае), я лічу, публічна агучваць не патрэбна, але мы прымаем яе да ўвагі і ацэньваем пры прыняцці таго ці іншага рашэння”.

Праваабаронца адзначае яшчэ адзін важны момант: пра некаторыя рэчы можна казаць толькі на этапе судовага разбіральніцтва. Падчас суда бачна, ці прызнае чалавек віну, наколькі прымальныя доказы, наколькі яны адпавядаюць прынцыпам дапушчальнасці, закладзеным у Крымінальна-працэсуальным кодэксе, - і казаць пра нейкае перадузятае стаўленне, абвінаваўчы ухіл і т. д. можна толькі пасля суда.

“Так, сутнасць справы Чыгілейчыка заключаецца ў тым, што пры ім быў знойдзены метадон. Я не ведаю і на дадзеным этапе не магу сцвярджаць, што яму яго падкінулі. Усё стане зразумела падчас суда. Адносна таго, што ён быў збіты, то прынцыпы свабоды ад катаванняў аднолькавыя для ўсіх, няма розніцы, “палітычная” гэта справа ці не. Як мы ведаем, на жаль, катаванні часта выкарыстоўваюцца ў іншых мэтах, не палітычных - каб выбіць нейкія паказанні. Гэта парушэнне правоў чалавека, і з гэтым трэба змагацца - але гэта не раўно “палітычная” справа”, - указвае на вельмі важны момант Стэфановіч і дадае, што наяўнасць працэсуальных парушэнняў у той ці іншай справе таксама апрыёры не з’яўляецца раўнай “палітычнай” справе. “На жаль, ёсць праблемы з правасуддзем у краіне, мы ведаем выпадкі незаконнага асуджэння грамадзянаў. Так, гэта ахвяры судовай сістэмы, парушэнняў правоў чалавека, але працэсуальныя парушэнні не абавязкова сведчаць пра палітычны характар справы. Тут вельмі важна глядзець на матывы, сутнасць таго, што здарылася. На прычынна-выніковую сувязь, калі ўжо зусім проста казаць, – паміж тым, што здарылася, і наступствамі. А таксама – скіраваныя дзеянні супраць прадстаўнікоў дзяржаўных органаў ці супраць фізічнай асобы і г.д.”

Сітуацыю з Аляксандрам Малчанавым праваабаронцы разглядаюць як больш складаную, паколькі адноўлена крымінальная справа супраць яго за абразу дзяржаўнай сімволікі. “Але артыкул, які прадугледжвае адказнасць за абразу дзяржаўнай сімволікі, 370-ты Крымінальнага кодэкса, не прадугледжвае санкцыі, звязанай з пазбаўленнем волі, максімальная санкцыя там звязаная з абмежаваннем волі – так званая “хімія”. Гэта азначае, што па гэтым артыкуле асобу нельга ўзяць пад варту, - звяртае ўвагу Стэфановіч. - Малчанаў знаходзіцца зараз у СІЗА не таму, што ўзбуджана крымінальная справа па абразе сімволікі, а таму, што ён падазраецца ў здзяйсненні злачынства групай асобаў, у крадзяжы маёмасці. Мы ведаем толькі тое, што адбылося. Пытанне доказу-нядоказу – гэта ўжо справа адваката і суда”.

Праваабаронцы заяўляюць пра намер адсочваць суд: каб не было перадузятага стаўлення да Малчанава, каб у дачыненні да яго выконваліся ўсе  працэсуальныя гарантыі, каб суд не насіў абвінаваўчага ўхілу з-за таго, што ён палітычна актыўны чалавек. “І, канешне, калі ўсё гэта будзе адбывацца, то можна будзе казаць пра “эфект Жоўціса”. Але гэта можна будзе убачыць толькі падчас суду. Зараз пра гэта немагчыма штосьці казаць. І тут мы не можам патрабаваць неадкладнага вызвалення Малчанава”.

Па словах Стэфановіча, у частцы дзяржаўнай сімволікі можна казаць, што ёсць палітычны матыў у дзеяннях Малчанава, калі ён сапраўды гэта рабіў (віны сваёй ён не прызнае), альбо палітычны матыў з боку дзяржавы. Адносна яшчэ двух “спрэчных кандыдатаў у палітвязні” праваабаронцы пакуль не могуць сказаць пра палітычныя матывы з боку дзяржавы ці ў дзеяннях гэтых асобаў.  

Чытай таксама:

Андрэс Херкель: “Хто яны, палітычныя вязні Еўропы?”