Аналіз зменаў і дапаўненняў, прапанаваных да ўнясення ў заканадаўства Беларусі
Аналіз зменаў і дапаўненняў, прапанаваных да ўнясення ў заканадаўства Рэспублікі Беларусь
Аналітычная запіска беларускіх праваабаронцаў
17 Кастрычніка 2011г.
Асамблея дэмакратычных няўрадавых арганізацый
Рэспубліканскае праваабарончае грамадскае аб'яднанне “Беларускі Хельсінкскі камітэт”
Праваабарончы цэнтр "Вясна"
Цэнтр прававой трансфармацыі
Прадметам дадзенага даследавання ёсць аналіз зменаў і дапаўненняў, прапанаваных у шэраг законаў Рэспублікі Беларусь восенню 2011 года.
1) 3 кастрычніка 2011 г. Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь у ходзе аднаго паседжання ў двух чытаннях адобраны праект Закона Рэспублікі Беларусь «Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь», якім уносяцца змены і дапаўненні ў шэраг заканадаўчых актаў:
- Закон Рэспублікі Беларусь «Аб грамадскіх аб'яднаннях»;
- Закон Рэспублікі Беларусь «Аб палітычных партыях»;
- Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь;
- Крымінальна-працэсуальны кодэкс Рэспублікі Беларусь;
- Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусь;
- Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб адміністратыўных правапарушэннях.
2) У той самы дзень 3 кастрычніка 2011 Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь у ходзе аднаго паседжання ў двух чытаннях адобраны праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь”Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь”.
Разгляд гэтых двух законапраектаў уключаны ў парадак дня сёмай сесіі Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь чацвёртага склікання (наступнае паседжанне верхняй палаты парламента павінна адбыцца 21 кастрычніка).
3) 30 верасня ў Палату прадстаўнікоў унесены праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь”, 27 верасня ў Палату Прадстаўнікоў унесены праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь па пытаннях абароту зброі і ажыццяўлення ахоўнай дзейнасці” (гэтыя два законапраекты парламентам яшчэ не разгледжаны).
1. ЗМЕНЫ Ў ЗАКАНАДАЎСТВА АБ МАСАВЫХ МЕРАПРЫЕМСТВАХ
1.1. Змены і дапаўненні ў Закон Рэспублікі Беларусь “Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь” унесены праектам Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь “Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь” (прыняты ў двух чытаннях Палатай Прадстаўнікоў Рэспублікі Беларусь 3 кастрычніка 2011г ). Унясенне гэтага праекта ўрадам у парламент, як нам уяўляецца, было палітычна абумоўлена акцыямі пратэсту, якія адбыліся ў Беларусі ў гэтым годзе. Нормы зменаў закранаюць як парадак арганізацыі масавага мерапрыемства, так і парадак удзелу ў ім.
Так, у артыкуле 2 закона пашырана паняцце такога віду масавага мерапрыемства як пікетаванне. Да пікетавання прыраўноўваецца сумесная масавая прысутнасць грамадзян у загадзя вызначаным грамадскім месцы (у тым ліку пад адкрытым небам) у вызначаны час для здзяйснення загадзя вызначанай дзеі, арганізаванае (у тым ліку праз глабальную кампутарную сетку Інтэрнэт або іншыя інфармацыйныя сеткі) для публічнага выказвання сваiх грамадска-палітычных інтарэсаў ці пратэсту.
У першапачатковай версіі законапраекта замест паняцця “дзеянне” у дадзенай норме меркавалася ўнясенне фармулёўкі “для здзяйснення загадзя вызначанага дзеяння ці бяздзейнасці”. Пад ціскам грамадскасці тэрмін “бяздзейнасць” быў прыбраны з законапраекта. Аднак у сувязі з тым, што ў беларускім адміністратыўна-дэліктным праве тэрмін “дзеянне” разумеецца менавіта як “дзеянне або бяздзейнасць” (артыкул 2.1 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адміністратыўных правапарушэннях), па сутнасці занесеная ў законапраект норма прадугледжвае адказнасць за бяздзейнасць, не адрозніваючыся ад той, што прапаноўвалася ў першапачатковым выглядзе законапраекта і выклікала абурэнне грамадскасці.
Такім чынам, любы факт сумеснай прысутнасці грамадзян у загадзя абумоўленым месцы ўтварае склад правапарушэння, звязанага з парушэннем парадку правядзення і ўдзелу ў масавым мерапрыемстве. Характэрным ёсць дадатковае ўключэнне ў склад магчымых прыкмет пікету арганізацыю збору грамадзян праз Інтэрнэт, альбо іншыя інфармацыйныя сеткі.
У артыкуле 4 ўводзіцца абмежаванне для асоб, якія прыцягваліся да адміністрацыйнай адказнасці за парушэнне парадку арганізацыі і правядзення масавых мерапрыемстваў: на працягу года пасля адміністрацыйнага спагнання яны не могуць быць арганізатарамі масавага мерапрыемства. У дадзеным выпадку можна казаць аб стварэнні практыкі паразы ў правах.
У артыкуле 5 закона прадугледжана дадатковае рэгуляванне правядзення масавых мерапрыемстваў з выкарыстаннем транспартных сродкаў. Нормы гэтага артыкула фактычна робяць немагчымым правядзенне такіх масавых акцый, паколькі патрабуюць паказаць у заяўцы на правядзенне масавага мерапрыемства з выкарыстаннем транспартных сродкаў не толькі маршрут руху, але і марку, мадэль, рэгістрацыйны знак транспартнага сродку, прозвішча, імя, імя па бацьку, месца жыхарства (знаходжання ) асобы, якая будзе кіраваць транспартным сродкам.
Для ўсіх відаў масавых мерапрыемстваў ўстаноўлена абавязковае ўказанне «крыніц фінансавання» ў заяўцы аб правядзенні масавага мерапрыемства. У артыкуле 9 закона ўводзяцца дадатковыя аб'екты, паблізу якіх забараняецца правядзенне масавых мерапрыемстваў (у прыватнасці, не дапускаецца правядзеньне масавых мерапрыемстваў на адлегласці бліжэй 200 метраў ад месца размяшчэння рэдакцый сродкаў масавай інфармацыі). Забараняецца правядзенне адначасова некалькіх масавых мерапрыемстваў у адным месцы ці па адным маршруце руху. Забараняецца да атрымання дазволу на правядзенне масавага мерапрыемства, якое можа быць выдадзена дзяржаўным органам толькі за пяць дзён да даты мерапрыемства, распаўсюджваць у глабальнай камп'ютэрнай сетцы Інтэрнэт або іншых інфармацыйных сетках інфармацыю аб даце, месцы і часу яго правядзення.
Змены, што ўносяцца ў закон, значна пашыраюць паўнамоцтвы супрацоўнікаў органаў унутраных спраў, якія атрымліваюць права агароджваць тэрыторыі месцаў правядзення масавых мерапрыемстваў, ажыццяўляць фотаздымку, аўдыё-і відэазапіс удзельнікаў масавых мерапрыемстваў, прапускны рэжым, патрабаваць ад грамадзян пакінуць месца правядзення масавага мерапрыемства, калі яны парушаюць грамадскі парадак і ўсталяваныя разгляданыя законам патрабаванні, спыняць допуск грамадзян у месца правядзення масавага мерапрыемства. Супрацоўнікі органаў унутраных справаў атрымліваюць права праводзіць асабісты дагляд грамадзян і дагляд iх рэчаў, у тым ліку з дапамогай тэхнічных і спецыяльных сродкаў. У выпадку адмовы грамадзянiна ад асабістага дагляду альбо ад дадгляду яго рэчаў ён не дапускаецца ў месца правядзення масавага мерапрыемства. Фактычна ўзаконеныя тыя дзеянні, якія здзяйснялі супрацоўнікі органаў унутраных спраў на масавых мерапрыемствах да ўнясення дадзеных зменаў.
Закон Рэспублікі Беларусь “Аб масавых мерапрыемствах ў Рэспубліцы Беларусь” і без названых зменаў меў выразна абмежавальны ўхіл, дапушчаў толькі дазвольны парадак і не дазваляў свабодна рэалізоўваць права на мірныя сходы. Унесеныя зьмены яшчэ ў большай ступені абмяжоўваюць правы грамадзян, а таксама апраўдваюць у далейшым рэпрэсіі ў дачыненні да арганізатараў і ўдзельнікаў акцый, у тым ліку тых, якія праводзяцца з выкарыстаннем транспартных сродкаў, а таксама арганізаваных праз сетку Інтэрнэт.
1.2. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае змену адміністрацыйнай адказнасці за парушэнне заканадаўства аб масавых мерапрыемствах. Артыкул 23.34 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адміністрацыйных правапарушэннях мяняе назву на “Парушэнне парадку арганізацыі або правядзення масавых мерапрыемстваў” і выкладаецца ў новай рэдакцыі. Калі раней дыферэнцыяцыя складу дадзенага правапарушэння па трох частках гэтага артыкула адбывалася па прыкмеце здзяйснення яго арганізатарам (частка 2) альбо паўторнасці (частка 3), то ў прапанаванай рэдакцыі не толькі ўдакладнена адрозненне суб'екта здзяйснення правапарушэння па двух гэтых частках, але гэтаксама адзначана, што адміністрацыйная адказнасць надыходзіць у выпадку, калі няма складу крымінальнага злачынства, прадугледжанага новым артыкулам 369-3 Крымінальнага кодэксу “Парушэнне парадку арганізацыі і правядзення масавых мерапрыемстваў”.
Важным дадаткам да аб'ектыўнага боку дадзенага правапарушэння ёсць уключэнне ў яго публічных заклікаў да арганізацыі або правядзення схода, мітынга, вулічнага шэсця, дэманстрацыі, пікетавання з парушэннем устаноўленага парадку іх арганізацыі або правядзення. У спалучэнні з раней усталяванай у Законе Рэспублікі Беларусь “Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь” забаронай на атрыманне дазволу на правядзенне масавага мерапрыемства аб'яўляць у сродках масавай інфармацыі аб даце, месцы і часе яго правядзення, вырабляць і распаўсюджваць з гэтай мэтай лістоўкі, плакаты і іншыя матэрыялы – такая норма будзе ствараць значныя цяжкасці ў інфармаванні грамадзян аб правядзенні масавых мерапрыемстваў.
Захаваны павышаны памер адміністрацыйнага штрафу ў выпадку прыцягнення да адміністратыўнай адказнасці паўторна на працягу года (частка 3), а таксама ўведзена адказнасць за ўдзел у акцыі за ўзнагароджанне (частка 4), а таксама выдачу падобных узнагародаў (частка 5). Характэрнай навэлай ёсць увядзенне адміністратыўнай адказнасці ў выглядзе штрафу ад двухсот пяцiдзесяцi да пяцiсот базавых велічынь па частцы 5 артыкула 23.34 для юрыдычных асобаў.
Такім чынам, ў заканадаўства аб адміністратыўных правапарушэннях унесены змены і дапаўненні, выкліканыя ўвядзеннем зменаў у Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь, а таксама стала больш жорсткай адказнасць за паўторнае ўчыненне правапарушэння і некаторыя іншыя віды парушэнняў парадку арганізацыі або правядзення масавых мерапрыемстваў (у тым ліку заклік да ўдзелу ў іх).
1.3. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае змену Крымінальнага кодэкса з увядзеннем крымінальнай адказнасці за парушэнне заканадаўства аб масавых мерапрыемствах. Прапануецца дапоўніць Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь новым артыкулам 369-3 “Парушэнне парадку арганізацыі або правядзення масавых мерапрыемстваў”.
Дыспазіцыя дадзенага артыкула сфармуляваная наступным чынам: «публічныя заклікі да правядзення сходу, вулічнага шэсця, дэманстрацыі або пікетавання з парушэннем устаноўленага парадку іх арганізацыі або правядзення, альбо ўключэння асоб у удзел у такіх масавых мерапрыемстваў шляхам гвалту, пагрозы, прымянення гвалту, падману або выплаты ўзнагароды , альбо іншая арганізацыя або правядзенне такіх масавых мерапрыемстваў, калі іх правядзенне пацягнула па неасцярожнасці гібель людзей, прычыненне цяжкага цялеснага пашкоджання аднаму або некалькім асобам або прычыненне шкоды ў буйным памеры пры адсутнасці прыкмет злачынстваў, прадугледжаных артыкуламі 293 і 342 гэтага Кодэкса ».
Такая фармулёўка дыспазіцыі артыкула 369-3 Крымінальнага кодэкса фактычна дапушчае прымяненне так званага аб'ектыўнага стаўлення, гэта значыць прыцягнення асобы да крымінальнай адказнасці без усталявання яго віны. Крымінальнае заканадаўства Беларусі забараняе пабудову крымінальнай адказнасці на прынцыпе аб'ектыўнага стаўлення, калі пад увагу прымаюцца толькі небяспека ўчынку чалавека і яго шкодныя вынікі, а псіхічнае стаўленне асобы да зробленага застаецца без ацэнкі (альбо прыцягненне асоб да крымінальнай адказнасці ў выпадку, калі іх дзеянні наогул не складаюцца ў прычыннай сувязі з прычыненай шкодай, але пакаранне асобы мэтазгоднае па якіх-небудзь іншых, у тым ліку палітычных, матывах). Віна, ёсць суб'ектыўным бокам любога складу злачынства і павінна адлюстроўваць свядомасць, волю, эмацыйныя перажыванні асобы, якая здзейсніла злачынства, яе стаўленне да надышоўшых наступстваў (жадання іх наступу). У дадзеным выпадку прапанаваная крымінальная адказнасць можа наступаць без уліку наяўнасці альбо адсутнасці намеру або неасцярожнасці, то бок віны асобы ў любой яе форме.
Асоба прыцягваецца да адказнасці за заклікі да ўдзелу ў несанкцыянаваных масавых мерапрыемствах, у выпадку, калі іх правядзенне пацягнула па неасцярожнасці гібель людзей, прычыненне цяжкага цялеснага пашкоджання аднаму або некалькім асобам або прычыненне шкоды ў буйным памеры.
Па-першае, у дадзеным выпадку асоба можа быць прыцягнута да крымінальнай адказнасці толькі ў выпадку, калі, заклікаючы да ўдзелу ў несанкцыянаваным масавым мерапрыемстве, яна ўсведамляла альбо прадбачыла магчымасць наступу апісаных вышэй шкодных наступстваў – гэта значыць пры наяўнасці віны ў дзеяньнях асобы (у форме намеру альбо па неасцярожнасці). У дадзеным жа выпадку асоба, заклікаючы толькі толькі да ўдзелу ў несанкцыянаваным масавым мерапрыемстве (не да масавых беспарадкаў альбо групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак), можа наогул не прадбачыць будучых магчымых апісаных у артыкуле шкодных наступстваў – гэта значыць у такім выпадку ў дзеяннях асобы няма складу злачынства, нават здзейсненага па неасцярожнасці.
Па-другое, адказнасць асобы знаходзіцца ў прамой залежнасці ад дзеянняў трэціх асоб, якія могуць здзяйсняць злачынныя дзеянні незалежна ад волі асобы, якая заклікала да ўдзелу ў несанкцыянаваным масавым мерапрыемстве.
Па-трэцяе, падобная канструкцыя артыкула робіць магчымым наўмысныя дзеянні ўладаў па штучным і загадзя ілжывым прыцягненні асобы, якая заклікала да ўдзелу ў масавым мерапрыемстве, да крымінальнай адказнасці па дадзеным артыкуле. Напрыклад, праз штучнае “стварэнне” шкоды ў буйным памеры шляхам прад'яўлення фінансавых прэтэнзій у грамадзянска-прававым парадку ў сувязі з нанесенай шкодай, альбо спецыяльна падрыхтаваныя уладай правакацыйныя дзеянні трэціх асоб. Буйным памерам у дадзеным артыкуле лічацца страты ў памеры больш за 500 базавых велічынь (каля 1000 еўра), што не ёсць значнай сумай. У беларускай практыцы апошніх гадоў ужо былі выпадкі, калі да ўдзельнікаў і арганізатараў масавых мерапрыемстваў выстаўляліся матэрыяльныя пазовы аб нібыта нанесенай матэрыяльнай шкодзе ў сувязі з правядзеннем дадзеных мерапрыемстваў (выпадак апазіцыйных палітыкаў-арганізатараў "Еўрапейскага маршу» у 2007 годзе, выпадак стыхійнага мітынгу на памежным пераездзе «Брузгі» ў 2011 г.).
Санкцыя гэтага артыкула прадугледжвае пакаранне ў выглядзе арышту тэрмінам да шасці месяцаў, або абмежаванне волі на тэрмін да трох гадоў, або пазбаўленне волі на той самы тэрмін. Такім чынам, у межах расследавання такога злачынства магчыма прымяненне да абвінавачанага або падазраванага меры стрымання ў выглядзе змяшчэння пад варту.
Такім чынам, дадзены артыкул на нашу думку можа прывесці да прыцягнення да крымінальнай адказнасці грамадзян без наяўнасці віны ў сувязі з рэалізацыяй імі права на мірныя сходы, а таксама да палітычна матываванага крымінальнага пераследу грамадзянаў.
Праекты падрыхтаваных зменаў у заканадаўства аб масавых мерапрыемствах супярэчаць Кіруючым прынцыпам АБСЕ па свабодзе мірных сходаў, якія прадугледжваюць, у тым ліку, прэзумпцыю на карысць правядзення сходаў, абавязак дзяржавы абараняць мірны сход, супамернасць абмежаванняў у дачыненні да свабоды сходаў і належную практыку адміністратыўнага рэгулявання.
2. ЗМЕНЫ Ў ЗАКАНАДАЎСТВА АБ ПАЛІТЫЧНЫХ ПАРТЫЯХ, ГРАМАДСКІХ АБ’ЯДНАННЯХ І ЗАМЕЖНАЙ БЯЗВЫПЛАТНАЙ ДАПАМОЗЕ
2.1. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае ўнясенне зменаў у Закон Рэспублікі Беларусь “Аб грамадскіх аб'яднаннях”. У прыватнасці, прапануецца артыкул 7 дапоўнiць часткай 3 наступнага зместу: “дзейнасць грамадскіх аб'яднанняў, [і іх] саюзаў, накіраваная на садзеянне прадастаўленню замежнымі дзяржавамі грамадзянам Рэспублікі Беларусь ільгот і пераваг у сувязі з палітычнымі, рэлігійнымі поглядамі або нацыянальнай прыналежнасцю ў парушэнне заканадаўства, забараняецца”. Відавочна, што дадзеная норма ўносіцца ў заканадаўства ў якасці меры рэалізацыі меркавання Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь, выяўленага ў рашэнні “Аб пазіцыі Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь па Законе Рэспублікі Польшча" Аб “карце паляка” ад 7 красавіка 2011 года.
Аднак рэалізацыя гэтай пазіцыі Канстытуцыйнага Суда ў выглядзе замацавання яе ў заканадаўстве адбылася ў вельмі няўдалай форме. У прыватнасці, уключэнне ў дадзеную норму прыкметы “рэлігійных, палітычных поглядаў” (а не прыналежнасці да якіх-небудзь грамадскіх аб'яднанняў або партый) юрыдычна ставіць пад сумнеў дзейнасць рэлігійных арганізацый, якія маюць дачыненне да замежных рэлігійных і культавых цэнтраў, і якія належаць да адпаведных канфесій вернікаў (іслам, хрысціянства, юдаізм). Гэта палажэнне, нягледзячы на сваю нявызначанасць, можа быць відавочным чынам вытлумачана як падстава для абмежавання беларускіх грамадскіх аб'яднанняў у рабоце з замежнымі арганізацыямі па пытаннях аказання матэрыяльнай ці іншай падтрымкі грамадзян, якія падтрымліваюць пэўныя палітычныя ці рэлігійныя погляды (у прыватнасці, “Праграма Каліноўскага” для студэнтаў, адлічаных з універсітэтаў па палітычных матывах, альбо аказанне садзеяння паломнікам пры арганізацыі візітаў у месцы, звязаныя з рэлігійным культам і так далей).
2.2. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае значную змену рэжыму прадастаўлення замежнай бязвыплатнай дапамогі. Праект удакладняе рэжым выкарыстання замежнай бязвыплатнай дапамогі, а таксама прадугледжвае ўсталяванне дадатковых абмежаванняў для атрымання фінансавання палітычнымі партыямі. Аднак пры гэтым робіцца значна больш жорсткай адказнасць за парушэнне парадку атрымання замежнай бязвыплатнай дапамогі.
Праектам прадугледжана ўвядзенне ў Закон Рэспублікі Беларусь “Аб грамадскіх аб'яднаннях” нормы, якая забараняе рэспубліканскім і мясцовым грамадскім аб'яднанням, іх саюзам захоўваць грашовыя сродкі, каштоўныя металы і іншыя каштоўнасці ў банках і нябанкаўскіх крэдытна-фінансавых арганізацыях, якія знаходзяцца на тэрыторыі замежных дзяржаў. Дадзеная забарона аналагічная той, якая дзейнічае ў дачыненні да палітычных партый і іх саюзаў, але не распаўсюджваецца на міжнародныя грамадскія аб'яднанні, іх арганізацыйныя структуры, фонды і ўстановы. Пры гэтым у дачыненні да ўсіх беларускіх юрыдычных асобаў дзейнічае абмежаванне па адкрыцці рахункаў за мяжой: пры адсутнасці дазволу Нацыянальнага банка такое дзеянне ўтварае склад крымінальнага злачынства.
Такім чынам, дадзены праект закона ўводзіць дыскрымінацыйную норму ў дачыненьні да грамадзкіх аб'яднаньняў у параўнанні з іншымі юрыдычнымі асобамі Беларусі.
2.3. У частцы фінансавання палітычнай дзейнасці Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” усталёўвае абмежаванні для атрымання партыямі ахвяраванняў ад тых юрыдычных асоб-рэзідэнтаў Рэспублікі Беларусь, якія адносяцца да арганізацый з замежнымі інвестыцыямі, а таксама ад арганізацый, якія атрымоўвалі на працягу года, што папярэднiчае дню ўнясення ахвяравання, замежную бязвыплатную дапамогу ад замежных дзяржаваў, замежных арганізацый, міжнародных арганізацый, замежных грамадзянаў і асобаў без грамадзянства, а таксама ад ананімных ахвярадаўцаў, калі атрыманая гэтымі арганізацыямі замежная бязвыплатная дапамога не была вернутая замежным дзяржавам, замежным арганізацыям, міжнародным арганізацыям, замежным грамадзянам і асобам без грамадзянства, якія яе выдалі, або ў выпадку немагчымасці вяртання не была пералічаная (перададзена) у даход дзяржавы да дня ўнясення ахвяравання палітычнай партыі (частка 3 артыкула 24 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб грамадскіх аб'яднаннях”). Прапануецца таксама ўсталяваць, што грашовыя сродкi i iншая маёмасць, атрыманыя палітычнымі партыямі, саюзамі і створанымі імі юрыдычнымі асобамі з забароненых крыніцаў, павінны быць перададзеныя ў даход дзяржавы, а пры адмове ад добраахвотнай перадачы яны спаганяюцца ў даход дзяржавы ў судовым парадку.
Поруч з абмежаваннем замежнага фінансавання палітычных партый прапануецца абмежаваць і атрыманне грашовых сродкаў у выбарчыя фонды, якія зараз прадугледжаны беларускім выбарчым заканадаўствам. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае ўнясенне ў Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусь наступных абмежаванняў: забараняецца ўносіць ахвяраванні ў выбарчыя фонды кандыдатаў арганізацыям, якія на працягу года, што папярэднiчае дню ўнясення ахвяравання, атрымлівалі замежную бязвыплатную дапамогу ад замежных дзяржаваў , замежных арганізацый, міжнародных арганізацый, замежных грамадзянаў і асобаў без грамадзянства, а таксама ад ананімных ахвярадаўцаў, калі атрыманая гэтымі арганізацыямі замежная бязвыплатная дапамога не была імі вернутая замежным дзяржавам, замежным арганізацыям, міжнародным арганізацыям, замежным грамадзянам і асобам без грамадзянства, якія яе надалі, або ў выпадку немагчымасці вяртання не была пералічаная (перададзена) у даход дзяржавы да дня ўнясення ахвяравання ў выбарчыя фонды. Аналагічную забарону прапануецца ўвесці і ў адносінах да арганізацый, зарэгістраваных ва ўстаноўленым парадку менш чым за адзін год да дня ўнясення ахвяравання ў выбарчы фонд.
2.4. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” істотна ўзмацняе адказнасць за парушэнне парадку атрымання замежнай бязвыплатнай дапамогі, прапаноўваючы поруч з узмацненнем жорсткасці ўжо існуючай адміністрацыйнай адказнасці (і магчымасцю ліквідацыі грамадскіх аб'яднанняў і палітычных партый за падобныя парушэнні) ўвядзенне і крымінальнай адказнасці.
Існуючы раней артыкул 23.23 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адміністратыўных правапарушэннях “Парушэнне парадку выкарыстання замежнай бязвыплатнай дапамогі” змяняе аб'ектыўны бок правапарушэння. Калі дзеючая рэдакцыя часткі 2 дадзенага артыкула ўсталёўвала адказнасць за нямэтавае выкарыстанне замежнай бязвыплатнай дапамогі або на мэты, забароненыя заканадаўствам, то цяпер дадзены склад уключае ў сябе любое выкарыстанне замежнай бязвыплатнай дапамогі з парушэннем заканадаўства. З улікам таго, што беларускае бухгалтарскае, гаспадарчае, падатковае заканадаўства, а таксама заканадаўства аб справаводстве маюць шматлікія прабелы і нормы, якія не выключаюць падвойнае тлумачэнне, дадзеная змена будзе азначаць фактычную магчымасць прыцягнення да адміністратыўнай адказнасці любога атрымальніка замежнай бязвыплатнай дапамогі пры наяўнасці якіх-небудзь фармальных парушэнняў, выяўленых правяральнікамі.
Артыкул 23.24. Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адміністратыўных правапарушэннях, які ў дзеючай рэдакцыі мае назву “Прадастаўленне замежным грамадзянінам або асобай без грамадзянства замежнай бязвыплатнай дапамогі на мэты, забароненыя заканадаўствам” прапануецца назваць па-новаму: “Парушэнне заканадаўства аб замежнай бязвыплатнай дапамозе”. Разам з тым, у пазасталай частцы 1 дадзенага артыкула спецыяльны суб'ект і аб'ектыўны бок правапарушэння засталіся нязменнымі: “прадастаўленне замежным грамадзянінам або асобай без грамадзянства замежнай бязвыплатнай дапамогі на ажыццяўленне дзейнасці, забароненай заканадаўствам Рэспублікі Беларусь цягне за сабой дэпартацыю з канфіскацыяй гэтай дапамогі”.
Аднак у гэты артыкул уводзіцца частка 2, якая дапаўняе аб'ектыўны бок дзеі: атрыманне, а таксама захоўванне, перасоўванне замежнай бязвыплатнай дапамогі для ажыццяўлення экстрэмісцкай дзейнасці ці іншых дзеянняў, забароненых заканадаўствам, альбо фінансавання палітычных партый, саюзаў (асацыяцый) палітычных партый, падрыхтоўкі або правядзення выбараў , рэферэндумаў, адклiкання дэпутата, члена Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, арганізацыі або правядзення сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэманстрацый, пікетавання, забастовак, вырабу або распаўсюду агітацыйных матэрыялаў, правядзення семінараў або іншых формаў палітычнай і агітацыйна-масавай работы сярод насельніцтва, калі ў гэтых дзеяннях няма складу злачынства, - цягнуць накладанне штрафу ў памеры ад пяцiдзесяцi да двухсот базавых велічынь з канфіскацыяй гэтай дапамогі, а на юрыдычную асобу – да ста працэнтаў кошту замежнай бязвыплатнай дапамогі з канфіскацыяй гэтай дапамогі.
Такім чынам, дадзеная навэла не толькі робіць больш жорсткай адказнасць юрыдычных асоб, якія ажыццяўляюць дзеянні з замежнай бязвыплатнай дапамогай. Па сутнасці, у артыкуле 23.24. заканадавец, як і ў артыкуле 23.23., вырашыў распаўсюдзіць адміністратыўную адказнасць на ўсе магчымыя парушэнні, якія могуць мець месца пры аперацыях з замежнай бязвыплатнай дапамогай: фармулёўка “іншых дзеянняў, забароненых заканадаўствам” у спалучэнні з пашыраным тлумачэннем знарочыста нявызначанага паняцця “агітацыйна-масавай працы сярод насельніцтва” стварае багатую прастору для кваліфікацыі любой дзейнасці ў межах атрымання замежнай бязвыплатнай дапамогі як правапарушэння.
Асаблівую трывогу ў сувязі з гэтым выклікае прапанаванае ўключэнне ў Крымінальны кодэкс артыкула 369-2 “Атрыманне замежнай бязвыплатнай дапамогі ў парушэнне заканадаўства Рэспублікі Беларусь”, які мае адміністрацыйную прэюдыцыі з часткай 2 артыкула 23.24. Кодэкса аб адміністратыўных правапарушэннях. Такім чынам, здзяйсненне на працягу года пасля накладання адміністрацыйнага спагнання па частцы 2 артыкула 23.24. Кодэкса аб адміністратыўных правапарушэннях аналагічнага парушэння будзе цягнуць за сабой ужо крымінальную адказнасць па артыкуле 369-2 Крымінальнага кодэксу УАтрыманне замежнай бязвыплатнай дапамогі ў парушэнне заканадаўства Рэспублікі Беларусь”.
Аб'ектыўны бок прапанаванага артыкула 369-2 Крымінальнага кодэксу “Атрыманне замежнай бязвыплатнай дапамогі ў парушэнне заканадаўства Рэспублікі Беларусь” дублюе аб'ектыўны бок правапарушэння, прадугледжанага часткай 2 артыкула 23.24. Кодэкса аб адміністратыўных правапарушэннях. Гэтай нормай Крымінальнага кодэксу прапануецца ўсталяваць, што атрыманне, а таксама захоўванне, перасоўванне замежнай бязвыплатнай дапамогі для ажыццяўлення экстрэмісцкай дзейнасці ці іншых дзеянняў, забароненых заканадаўствам Рэспублікі Беларусь, або фінансавання палітычных партый, саюзаў (асацыяцый) палітычных партый, падрыхтоўкі або правядзення выбараў, рэферэндумаў, адклiкання дэпутата, члена Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, арганізацыі або правядзення сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэманстрацый, пікетавання, забастовак, вырабу або распаўсюду агітацыйных матэрыялаў, правядзення семінараў або іншых формаў палітычнай і агітацыйна-масавай работы сярод насельніцтва, учыненыя на працягу года пасля накладання адміністратыўнага спагнання за такiя ж парушэннi, - караюцца штрафам, або арыштам на тэрмін да трох месяцаў, або абмежаваннем волі на тэрмін да трох гадоў, або пазбаўленнем волі на тэрмін да двух гадоў.
У дачыненні да гэтага артыкула справядлівыя прэтэнзіі, якія можна прад'явіць да фармулёвак часткі 2 артыкула 23.24. Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях. Тэрмін “іншых дзеянняў, забароненых заканадаўствам” у спалучэнні з пашыраным тлумачэннем знарочыста нявызначанага паняцця “агітацыйна-масавай работы сярод насельніцтва”, пры наяўнасці не знятага адміністратыўнага спагнання дазваляе кваліфікаваць як крымінальнае дзеянне любую дзейнасць, звязаную з атрыманнем і выкарыстаннем замежнай бязвыплатнай дапамогі. З іншага боку, юрыдычная трактоўка фармулёўкі “атрыманне ... для ажыццяўлення экстрэмісцкай дзейнасці ці іншых дзеянняў, забароненых заканадаўствам” дазваляе расцэньваць дадзены склад як фармальны з наўпроставым намерам: неабходны наўпроставы намер здзяйснення экстрэмісцкай дзейнасці ці іншых дзеянняў. На жаль, уключэнне ў склад мэты “агітацыйна-масавай працы” практычна дазваляе любую дзейнасць у напрамку асветы грамадзян кваліфікаваць як прадугледжаную дадзеным артыкулам. У гэтым кантэксце асаблівую трывогу выклікае таксама ўключэнне ў склад як адміністратыўнай, так і крымінальнай адказнасці атрыманне, захоўванне і перасоўванне замежнай бязвыплатнай дапамогі для фінансавання правядзення любых семінараў, без вызначэння іх мэты і тэматыкі.
Паняцці, якія выкарыстоўваюцца ва ўказаных артыкулах Кодэкса аб адміністратыўных правапарушэннях і Крымінальнага кодэкса, вызначаюцца Дэкрэтам прэзідэнта "Аб атрыманні і выкарыстанні замежнай бязвыплатнай дапамогі» № 24 ад 28 лістапада 2003 года. У прыватнасці, пад замежнай бязвыплатнай дапамогай разумеюцца грашовыя сродкі, у тым ліку ў замежнай валюце, тавары (маёмасць), якія бязвыплатна прадстаўляюцца ў карыстанне, валоданне, распараджэнне арганізацыям і фізічным асобам Рэспублікі Беларусь замежнымі дзяржавамі, міжнароднымі арганізацыямі, замежнымі арганізацыямі і грамадзянамі, а таксама асобамі без грамадзянства і ананімнымі ахвярадаўцамі. Да замежнай бязвыплатнай дапамогі адносяцца, у тым ліку, беспрацэнтныя пазыкі, унёскі замежных заснавальнікаў (сябраў) беларускіх некамерцыйных арганізацый, а таксама сродкі, якія перадаюцца ў межах зацверджаных каштарысаў, прадастаўленыя арганізацыям і фізічным асобам Рэспублікі Беларусь вышэйазначанымі суб'ектамі.
Важна адзначыць, што ўзмацненне жорсткасці адміністратыўнай адказнасці і ўвядзенне крымінальнай адказнасці будзе распаўсюджвацца не толькі на асобаў, якія атрымліваюць дапамогу ў складзе палітычных партый альбо грамадскіх аб'яднанняў, але і на іншых фізічных асобаў, не афіляваных з палітычнымі ці іншымі аб'яднаннямі.
Амаль адначасова іншымі актамі зменены аб'ём замежнай бязвыплатнай дапамогі, якая не падлягае рэгістрацыі ў Дэпартаменце па гуманітарнай дзейнасці Упраўлення справамі прэзідэнта (орган, на які ўскладзена рэгістрацыя замежнай бязвыплатнай дапамогі, без якой яе выкарыстанне ёсць незаконным). З 11 кастрычніка 2011 года ўступае ў сілу пастанова Упраўлення справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26 верасня 2011 г. № 10 “Аб унясенні зменаў у Інструкцыю аб парадку рэгістрацыі, уліку, атрымання і выкарыстання замежнай бязвыплатнай дапамогі”, у адпаведнасці з якой павялічваецца памер замежнай бязвыплатнай дапамогі (са 100 на 500 базавых велічыняў), атрыманай фізічнымі асобамі пры дапамозе банкаўскіх і паштовых перакладаў, якая падлягае ўліку ў Дэпартаменце па гуманітарнай дзейнасці Упраўлння справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь без афармлення пасведчання аб рэгістрацыі замежнай бязвыплатнай дапамогі. Такім чынам, пры атрыманні фізічнай асобай Рэспублікі Беларусь з дапамогай банкаўскіх і паштовых пераводаў грашовых сродкаў для асабістых патрэбаў у памеры да 17 500 000 беларускіх рублёў (каля 1500 еўра) у месяц, у Дэпартамент па гуманітарнай дзейнасці за іх рэгістрацыяй звяртацца не варта. У той самы час, зыходзячы з суадносін нормы, прапанаванай да ўнясення ў Крымінальны кодэкс, і нормаў Дэкрэта № 24 можна меркаваць, што выкарыстанне названай нерэгістраванай у Дэпартаменце сумы на патрэбы дзейнасці, пералічанай у дыспазіцыі крымінальнага артыкула, можа трактавацца як злачыннае дзеянне і цягнуць адказнасць па артыкуле 369-2 Крымінальнага кодэксу.
3. ЗМЕНЫ Ў ЗАКАНАДАЎСТВА АБ СПЕЦСЛУЖБАХ
3.1. Пашырэнне паўнамоцтваў органаў дзяржаўнай бяспекі. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” уяўляе цікавасць для аналізу ў частцы ўстанаўлення аб'ёму правоў органа дзяржаўнай бяспекі і парадку прымянення яго супрацоўнікамі фізічнай сілы, спецыяльных сродкаў, зброi, баявой i спецыяльнай тэхнікі.
У адпаведнасці з дзейснай рэдакцыяй Закона (арт.14) органам дзяржаўнай бяспекі прадстаўляецца права ўваходзіць бесперашкодна, пры неабходнасцi з пашкоджаннем запіральных прыладаў і іншых прадметаў, у любы час сутак у жыллё або iншыя законныя ўладанні фізічных асоб, у памяшканнi i (або) iншыя аб'екты дзяржаўных органаў і іншых арганізацый (за выключэннем памяшканняў i iншых аб'ектаў дыпламатычных, консульскiх i iншых прадстаўнiцтваў замежных дзяржаваў, міжнародных арганізацый, якія карыстаюцца ў адпаведнасці з міжнароднымі дамовамі Рэспублікі Беларусь дыпламатычным iмунiтэтам, i памяшканняў, у якiх пражываюць супрацоўнiкi гэтых прадстаўнiцтваў, арганiзацый i iх сем'i) і аглядаць іх пры пераследзе асобаў, якія падазраюцца ў здзяйсненні злачынства, або пры наяўнасці дастатковых падставаў меркаваць, што там здзяйсняецца або здзейснена злачынства, дазнанне і папярэдняе следства па якім заканадаўчымi актамi Рэспублiкi Беларусь аднесеныя да ведання органаў дзяржаўнай бяспекі, або знаходзiцца асоба, якая схавалася ад органаў , якія вядуць крымінальны працэс, альбо пры вытворчасці неадкладных следчых дзеянняў з наступным паведамленнем аб гэтым пракурору на працягу дваццаці чатырох гадзін.
Новая рэдакцыя указанага артыкула Закона зрабіла неабавязковым паведамленне пракурору пра парушэнні недатыкальнасці жылля, што, безумоўна, можа негатыўна ўплываць на ступень абароненасці названага права. Агулам аб'ём гэтага права адпавядае правам супрацоўніка органа ўнутраных спраў, замацаванага Законам Рэспублікі Беларусь “Аб органах унутраных спраў Рэспублікі Беларусь”.
3.2. Да новых правоў органа дзяржаўнай бяспекі можна аднесці права ажыццяўляць знешнюю выведку ў сферы шыфраванай і іншых відаў спецыяльнай сувязі з тэрыторыі Рэспублікі Беларусь шляхам выкарыстання радыёэлектронных сродкаў і метадаў, а таксама права ажыццяўляць пры праходзе (праездзе) на ахоўныя аб'екты органаў дзяржаўнай бяспекі і пры выхадзе ( выездзе) з такіх аб'ектаў асабісты дагляд фізічных асоб, дагляд iх рэчаў, дакументаў, транспартных сродкаў і рэчаў, што правозяцца на іх, у тым ліку з выкарыстаннем спецыяльных тэхнічных сродкаў. Пры адсутнасці якіх-небудзь абмежаванняў можна выказаць здагадку, што адвакаты, якія наведваюць СІЗА КДБ, могуць быць падвергнутыя названым працэдурам (асабісты дадгляд, дадгляд рэчаў, дакументаў). Відавочна, што пры гэтым будуць парушаныя правы на незалежнасць адваката і забеспячэнне адвакацкай тайны.
3.3. Значныя змены зведалі палажэнні аб ужыванні супрацоўнікамі органа дзяржаўнай бяспекі зброі і спецыяльных сродкаў. Прынцыпова зменены артыкул 16 Закона – “Ужыванне зброі, спецыяльных сродкаў і фізічнай сілы”, Закон дапоўнены артыкулам 16-1 “Ужыванне фізічнай сілы”, артыкулам 16-2 “Ужыванне спецыяльных сродкаў», артыкулам 16-3 “Ужыванне і выкарыстанне зброі” і артыкулам 16-4 “Ужыванне баявой і спецыяльнай тэхнікі”.
У цяперашні час аб'ём паўнамоцтваў супрацоўніка органаў дзяржаўнай бяспекі практычна ідэнтычны усталяванаму для супрацоўнікаў органаў унутраных спраў, органаў і падраздзяленняў па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь, органаў фінансавых расследаванняў, ваеннаслужачых унутраных войскаў. Аднак даследваны наміЗакон, як і законы, якія рэгулююць дзейнасць пералічаных органаў, утрымлівае адкрыты пералік выпадкаў, калі супрацоўнікам органа могуць быць ужытыя спецыяльныя сродкі, зброя, баявая і спецыяльная тэхніка, прадугледжваючы яе прымяненне і “у іншых выпадках, вызначаных Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь”.
(Закон Рэспублікі Беларусь ад 16.07.2009 N 45-З “Аб органах і падраздзяленнях па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь”)
(Закон Рэспублікі Беларусь ад 16.07.2008 N 414-З “Аб органах фінансавых расследаванняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь”)
(Закон Рэспублікі Беларусь ад 03.06.1993 N 2341-XII “Аб унутраных войсках Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь”)
(Закон Рэспублікі Беларусь ад 17.07.2007 N 263-З “Аб органах унутраных спраў Рэспублікі Беларусь”)
Варта адзначыць, што ўмовы ўжывання фізічнай сілы, спецыяльных сродкаў, баявой і спецыяльнай тэхнікі, ужывання (выкарыстання) зброі, замацаваныя Законам Рэспублікі Беларусь ад 08.05.2009 N 16-З “Аб дзяржаўнай ахове” ўяўляюць сабою закрыты пералік.
Закрыты пералік выпадкаў правамернага выкарыстання зброі ўсталёўвае Інструкцыя Дзяржаўнага мытнага камітэта Рэспублікі Беларусь ад 02.02.1993 “Аб парадку набыцця, перавозкі, захоўвання, уліку і выкарыстання вогнепальнай зброі і боепрыпасаў да яе ў сістэме органаў дзяржаўнага мытнага кантролю Рэспублікі Беларусь” і зацверджаны Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 09.03.2009 N 125 “Аб некаторых пытаннях аховы дзяржаўнай мяжы Рэспублікі Беларусь” “Палажэнне аб парадку ужывання зброі, баявой і спецыяльнай тэхнікі пры ахове Дзяржаўнай мяжы Рэспублікі Беларусь”.
3.4. Праект Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” прадугледжвае, што супрацоўнік органаў дзяржаўнай бяспекі не нясе адказнасці за шкоду, прычыненую ў сувязі з ужываннем фізічнай сілы, спецыяльных сродкаў, баявой і спецыяльнай тэхнікі , ужываннем (выкарыстаннем) зброі ў прадугледжаных гэтым Законам і іншымі заканадаўчымі актамі выпадках, калі ім не перавышаныя межы неабходнай абароны або меры, неабходныя для спынення злачынстваў і іншых правапарушэнняў, затрымання асоб, якiя iх учынiлi, пераадолення супрацьдзеяння законным патрабаванням супрацоўнікаў органаў дзяржаўнай бяспекі, калі негвалтоўныя спосабы не забяспечваюць выканання ўскладзеных на іх службовых абавязкаў; ён дзейнічаў у мэтах выканання абавязковага для яго загаду або распараджэння, аддадзеных ва ўсталяваным парадку, за выключэннем здзяйснення ім наўмыснага злачынства па загадзя злачынным загадзе або распараджэнні; ён дзейнічаў ва ўмовах абгрунтаванай прафесійнай рызыкі або крайняй неабходнасці.
Пры гэтым новы законапраект прапануе выкласці артыкул 19 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” у новай рэдакцыі, вызначыўшы, што “Супрацоўнікі органаў дзяржаўнай бяспекі маюць права на абгрунтаваную прафесійную рызыку. Прычыненне імі шкоды пры абгрунтаванай прафесійнай рызыцы не ёсць правапарушэннем. Прафесійная рызыка прызнаецца абгрунтаванай, калі здзейсненае супрацоўнікам органаў дзяржаўнай бяспекі дзеянне аб'ектыўна вынікала з наяўнай сітуацыі, а пастаўленая мэта не магла быць дасягнута не звязанымі з рызыкай дзеяннямі і супрацоўнік органаў дзяржаўнай бяспекі, які дапусціў прафесійную рызыку, прыняў усе магчымыя меры для прадухілення шкоды”. У дадзеным выпадку заканадаўца ў азначэнні падставы для прафесійнай рызыкі замяняе паняцце “законнай мэты” на паняцце “пастаўленай мэты”, што карэнным чынам змяняе змест паняцця прафесійнай рызыкі. У новай прававой канструкцыі падставай для вызвалення супрацоўнікаў органаў дзяржаўнай бяспекі ад адказнасці за шкоду, прычыненую іх дзейнасцю, ёсць не закон, а бягучая мэтазгоднасць і загад.
Такім чынам, праект закону стварае перадумовы для парушэння правоў грамадзян на недатыкальнасць жылля і іншых законных уладанняў грамадзян, а таксама свабоду, недатыкальнасць і годнасць асобы.
3.5. Згодна з праектам Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь па пытаннях абароту зброі і ажыццяўлення ахоўнай дзейнасці”, ў дадзены закон уносяцца шматлікія змены, у тым ліку некаторыя з іх звязаны з пашырэннем паўнамоцтваў спецслужбаў поруч з дадатковымі абмежаваннямі ў карыстанні зброяй работнікамі іншых арганізацый.
4. ЗМЕНЫ Ў КРЫМІНАЛЬНЫ КОДЭКС
4.1. Акрамя ўвядзення новых артыкулаў, указаных у пунктах 1.3 і 2.4 дадзенай аналітычнай запіскі, праектам Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжана ўнясенне зменаў у шэраг іншых артыкулаў Крымінальнага кодэкса.
4.2. Так, праектам Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь” прадугледжана змена складу злачынства па артыкуле 356 Крымінальнага кодэкса «Здрада дзяржаве». Дыспазіцыя артыкула 356 Крымінальнага кодэксу – «Здрада дзяржаве» ў цяперашні час сфармулявана наступным чынам: «Выдача дзяржаўнай таямніцы замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку, альбо шпіянаж, альбо пераход на бок ворага падчас вайны альбо ўзброенага канфлікту, альбо аказанне замежнай дзяржаве дапамогі ў правядзенні варожай дзейнасці супраць Рэспублікі Беларусь шляхам здзяйснення злачынстваў супраць дзяржавы па заданні органаў або прадстаўнікоў замежнай дзяржавы, наўмысна здзейсненыя грамадзянінам Рэспублікі Беларусь у шкоду знешняй бяспецы Рэспублікі Беларусь, яе суверэнітэту, тэрытарыяльнай недатыкальнасці, нацыянальнай бяспецы і абараназдольнасці”. Такая фармулёўка дыспазіцыі артыкула не пакідае месца для пашыральнага тлумачэння і практычна не мае патрэбу ў каментарах.
Новая рэдакцыя дыспазіцыі указанага артыкула: «Выдача замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку дзяржаўных сакрэтаў Рэспублікі Беларусь, а таксама звестак, якiя складаюць дзяржаўныя сакрэты іншых дзяржаў, перададзеных Рэспубліцы Беларусь у адпаведнасці з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь, альбо шпіянаж, альбо агентурная дзейнасць, альбо пераход на бок ворага падчас вайны або ўзброенага канфлікту, альбо іншае аказанне дапамогі замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку ў правядзенні дзейнасці на шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь, наўмысна здзейсненыя грамадзянінам Рэспублікі Беларусь ».
Новай формай здрады дзяржаве стала “агентурная дзейнасць» і «іншае аказанне дапамогі замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку ў правядзенні дзейнасці на шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь”. Выкарыстанне ў крымінальным заканадаўстве фармулёўкі “іншае аказанне дапамогі замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку” стварае прастору для адвольнага пашыральнага тлумачэння гэтай нормы, што дазволіць кваліфікаваць як здраду дзяржаве дзеянні, якія непасрэдна не наносяць шкоды нацыянальнай бяспецы.
Пры гэтым Канцэпцыя нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, зацверджаная Указам прэзідэнта ад 9 лістапада 2010 г. № 575 дае вельмі шырокія дэфініцыі паняццяў “нацыянальная бяспека” і “нацыянальныя інтарэсы”. Нацыянальная бяспека – стан абароненасцi нацыянальных інтарэсаў Рэспублікі Беларусь ад унутраных і знешніх пагрозаў. Нацыянальныя інтарэсы – сукупнасць патрэбаў дзяржавы па рэалізацыі збалансаваных інтарэсаў асобы, грамадства і дзяржавы, якія дазваляюць забяспечваць канстытуцыйныя правы, свабоды, высокую якасць жыцця грамадзян, незалежнасць, тэрытарыяльную цэласнасць, суверэнітэт і ўстойлівае развіццё Рэспублікі Беларусь.
4.3. Паняцце “агентурная дзейнасць” (відавочна, па аналогіі з вызначэннем шпіянажу) замацоўваецца уведзеным артыкулам 358-1 Крымінальнага кодэкса «агентурная дзейнасць». Яна прадугледжвае адказнасць за “Вярбоўку грамадзяніна Рэспублікі Беларусь або іншыя дзеянні, учыненыя замежным грамадзянінам або асобай без грамадзянства ў мэтах правядзення дзейнасці на шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь”. Такім чынам, крыміналізуецца вярбоўка грамадзяніна Рэспублікі Беларусь або іншыя дзеянні, учыненыя грамадзянінам Беларусі ў мэтах правядзення дзейнасці на шкоду нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь. Такі від “здрады дзяржаве” з'яўляецца нявызначаным, можа адвольна тлумачыцца і служыць інструментам для неабгрунтаванага прыцягнення да крымінальнай адказнасці. Такім самым чынам варта ахарактарызаваць “іншае аказанне дапамогі замежнай дзяржаве, замежнай арганізацыі ці іх прадстаўніку ў правядзенні дзейнасці на шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь” як від здрады дзяржаве. Пры гэтым варта звярнуць увагу на тое, што выкарыстаныя фармулёўкі пакідаюць месца для аб'ектыўнага стаўлення. Адсутнасць у заканадаўстве дэфініцыі паняцця "вярбоўка» можа стварыць перадумовы для адвольнага распаўсюджвання дадзенага складу злачынства на розныя формы супрацоўніцтва і камунікацый беларускіх грамадзян з замежнымі грамадзянамі.
4.4. Крыміналізуецца зменамі ў Крымінальны кодэкс таксама «Устанаўленне грамадзянінам Рэспублікі Беларусь супрацоўніцтва на канфідэнцыйнай аснове са спецыяльнай службай, органам бяспекі або разведвальным органам замежнай дзяржавы пры адсутнасці прыкмет здрады дзяржаве» (артыкул 356-1 КК). Падставы для прыцягнення да крымінальнай адказнасці па дадзеным артыкуле могуць быць адвольна пашыраны за кошт нявызначанага тэрміна “спецыяльная служба замежнай дзяржавы” і за кошт нявызначанасці тэрміна “усталяванне супрацоўніцтва на канфідэнцыйнай аснове”. Такім чынам, змены, што ўносяцца ў Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь, могуць стаць прыладай адвольнага прыцягнення да крымінальнай адказнасці асоб, якія супрацоўнічаюць у розных формах з міжнароднымі арганізацыямі і кантактуюць з замежнымі грамадзянамі і ўстановамі.
4.5. Зменены артыкул 358 Крымінальнага кодэксу "Шпіянаж»: зараз у дадзеным артыкуле выкарыстоўваецца не тэрмін “дзяржаўная таямніца”, а тэрмін “дзяржаўныя сакрэты Рэспублікі Беларусь а таксама [...] дзяржаўныя сакрэты іншых дзяржаў, перададзеныя Рэспубліцы Беларусь у адпаведнасці з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь”. Дзяржаўная таямніца – звесткі, у выніку выдавання або страты якіх могуць наступіць цяжкія наступствы для нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь. Дзяржаўныя сакрэты (звесткі, што складаюць дзяржаўныя сакрэты) – звесткі, аднесеныя ва ўстаноўленым парадку да дзяржаўных сакрэтаў, якiя абараняюцца дзяржавай у адпаведнасці з гэтым Законам і іншымі актамі заканадаўства Рэспублікі Беларусь. Для дзяржаўнай таямніцы ўсталяваныя ступені сакрэтнасці “Асаблівай важнасцi”, “Цалкам сакрэтна”, а для службовай таямніцы – “Сакрэтна”. Такім чынам, адбылося істотнае пашырэнне аб'ёму звестак, якія могуць быць прадметам шпіянажу.
4.6. Зменены артыкул 293 Крымінальнага кодэкса “Масавыя беспарадкі”: у пералік прыкмет масавых беспарадкаў уключаны саюз «або», які стварае альтэрнатыўнасць гэтых прыкмет. Такім чынам, па сутнасці, заканадавец легалізуе тую практыку, якая мела месца ў дачыненні да ўдзельнікаў і арганізатараў пратэстаў супраць фальсіфікацыі выбараў 19 снежня 2010 года. Пазіцыя адвакатаў па тых справах складалася ў тым, што ў лік аб'ектыўных прыкмет складу злачынства па дадзеным артыкуле павінны ўваходзіць ўсё з пералічаных з'яваў – гвалт над асобай, пагромы, падпалы, знішчэнне маёмасці, ўзброены супраціў прадстаўнікам улады. Фармулёўка “Арганізацыя масавых беспарадкаў, якія суправаджаліся гвалтам над асобай, пагромамі, падпаламі, знішчэннем маёмасці або узброеным супрацівам прадстаўнікам улады” дезавуюе такую пазіцыю.
Такім чынам, праекты Закона Рэспублікі Беларусі “Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусь”Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь”, Закона Рэспублікі Беларусь “Аб унясенні дапаўненняў і зменаў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь”, Закона Рэспублікі Беларусь”Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Закон Рэспублікі Беларусі “Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” супярэчаць Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (артыкулы 25, 33, 35, 36), а таксама Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і міжнародным абавязальніцтвам Рэспублікі Беларусь, у прыватнасці, Міжнароднаму пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах , Кіруючым прынцыпам АБСЕ па свабодзе мірных сходаў.
