Эксперты "Вясны": Правядзенне адміністрацыйнага судовага працэсу па відэасувязі незаконнае

З пачатку прымянення сістэм відэасувязі судамі ў адміністрацыйным працэсе эксперты ПЦ "Вясна" заяўлялі аб парушэнні працэсуальнага заканадаўства такім парадкам, што ў сваю чаргу парушала правы людзей, якія прыцягваюцца да адміністрацыйнай адказнасці. Тады ж праваабаронцы выказвалі асцярогі адносна таго, што такі фармат судовага працэсу будуць прымяняць у першую чаргу не для прафілактыкі каранавіруса, а для скарачэння гарантаваных законам правоў затрыманых і прыцягнутых да адміністрацыйнай адказнасці ўдзельнікаў акцый пратэсту.

Акрамя таго, што такое становішча парушае працэсуальныя правы затрыманых, адсутнасць магчымасцяў візуальнага кантакту са сваякамі і назіральнікамі пазбаўляе іх магчымасці паказаць на ўжытае да іх жорсткае абыходжанне і паведаміць аб парушэннях.

Што прадугледжана законам?

Працэсуальна-выканаўчы кодэкс Рэспублікі Беларусь аб адміністрацыйных правапарушэннях (ПВКаАП) устанаўлівае парадак адміністрацыйнага працэсу, правы і абавязкі яго ўдзельнікаў, а таксама парадак выканання адміністрацыйнага спагнання і з'яўляецца адзіным законам, які ўстанаўлівае парадак адміністрацыйнага працэсу, што дзейнічае на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Нормы іншых заканадаўчых актаў, якія ўстанаўліваюць парадак адміністрацыйнага працэсу, правы і абавязкі яго ўдзельнікаў, падлягаюць уключэнню ў яго (арт. 1.1 ПВКаАП). 

Парушэнне палажэнняў ПВКаАП пры вядзенні адміністрацыйнага працэсу цягне ўстаноўленую законам адказнасць і прызнанне рашэнняў, прынятых па справе аб адміністрацыйным правапарушэнні, не маючымі юрыдычнай сілы (арт. 2.2 ПВКаАП). 

Артыкул 11.4. ПВКаАП прадугледжвае, што пры разглядзе справы аб адміністрацыйным правапарушэнні ўдзел фізічнай асобы, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, (і законных прадстаўнікоў непаўналетняга або недзеяздольнага, у дачыненні да якіх вядзецца адміністрацыйны працэс), абавязкова. Справа аб адміністрацыйным правапарушэнні можа быць разгледжана без іх, калі:

• фізічная асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, прызнае сваю віну або пісьмова хадайнічае аб разглядзе справы ў яго адсутнасць;
• фізічная асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, (законны прадстаўнік асобы, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс), апавешчаныя належным чынам, ухіляюцца ад яўкі ў суд, орган, які вядзе адміністрацыйны працэс. Прывад такіх асобаў ажыццяўляецца, калі не ўяўляецца магчымым разгледзець справу па сутнасці ў іх адсутнасць;
• фізічная асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, атрымала позву і не апавясціла суд, орган, які вядзе адміністрацыйны працэс, што яго выклікалі, аб наяўнасці ўважлівых прычынаў, якія перашкаджаюць яго яўцы па выкліку ў прызначаны тэрмін;
• пастанова аб накладанні адміністрацыйнага спагнання выносіцца ў асаблівых выпадках без складання пратаколу.

Паводле сэнсу артыкулаў ПВКаАП, паседжанне праводзіцца ў нейкім пэўным месцы, дзе прысутнічаюць адначасова суддзя, сакратар і асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс. Варыянтаў правядзення пасяджэння, калі ўдзельнікі знаходзяцца ў розных месцах, кодэкс не ўтрымлівае. Таму да замацавання такой магчымасці, а галоўнае – да рэгламентацыі парадку правядзення судовага пасяджэння з дапамогай відэаканферэнцыі ў заканадаўчым парадку, правядзенне судовых пасяджэнняў у форме відэаканферэнцыі незаконна.

Мабыць, ПВКаАП не ўтрымлівае і прамой забароны на такі фармат правядзення судовага пасяджэння, аднак на карысць вываду аб незаконнасці судовага пасяджэння ў форме канферэнцыі выступаюць наступныя довады:

1. Справа аб адміністрацыйным правапарушэнні разглядаецца адкрыта.
   Закрыты разгляд справы аб адміністрацыйным правапарушэнні дапускаецца ў мэтах прадухілення выдавання звестак аб інтымных баках жыцця фізічных асобаў, якія ўдзельнічаюць у адміністрацыйным працэсе, альбо звестак, якія складаюць дзяржаўныя сакрэты ці іншую ахоўную законам таямніцу.
   Аднак прысутнасць публікі ў працэсах з выкарыстаннем відэасувязі ў некалькіх адзначаных праваабаронцамі працэсах аказалася немагчымай у сувязі з адсутнасцю належнага рэгулявання рэалізацыі гэтага прынцыпу.
2. Парадак выкліку ўдзельнікаў адміністрацыйнага працэсу ўстаноўлены арт. 10.9 ПВКаАП: асоба, якая ўдзельнічае ў адміністрацыйным працэсе, выклікаецца ў суд, орган, які вядзе адміністрацыйны працэс, позвай; пасля перадачы адміністрацыйнай справы ў суд, асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, можа быць выклікана толькі ў суд.
3. Асоба, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, мае права, у тым ліку, прадстаўляць доказы. Працэс прадастаўлення доказаў (перадачы дакументаў, абвяшчэння дакументаў, выкліку і апытання сведак) пры правядзенні пасяджэння па відэасувязі заканадаўствам не ўрэгуляваны.
4. Пры гэтым апытанне сведак фактычна магчымы толькі па месцы знаходжання суддзі і сакратара: перад апытаннем суддзя павінен пераканацца ў асобе апытваемага, папярэдзіць пацярпелага і сведку аб адказнасці за адмаўленне, ухіленне ад дачы тлумачэнняў або за дачу загадзя ілжывых тлумачэнняў, аб чым робіцца адпаведная адзнака, якая засведчваецца подпісам апытанага.
5. У асобы, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, ёсць права мець абаронцу з пачатку адміністрацыйнага працэсу (або аб'яўленні аб затрыманні), бесперашкодна мець зносіны са сваім абаронцам сам-насам і канфідэнцыйна. Рэалізацыя гэтага права ў працэсе з дапамогай відэаканферэнцыі таксама не вызначаная: няма пэўнага правіла, дзе знаходзіцца абаронца, як ён прадстаўляе суду дакументы, у тым ліку – што пацвярджаюць паўнамоцтвы абаронцы, як рэалізуе магчымасці па дачы кансультацый і абмеркаванні справы ў розных варыянтах свайго знаходжання (у судзе або па месцы знаходжання кліента).
6. У пратаколе судовага пасяджэння "указваюцца месца і дата пасяджэння" (арт. 11.8 ПВКаАП): кодэкс не ўтрымлівае тлумачэнняў адносна таго, што лічыцца месцам судовага пасяджэння пры вядзенні справы ў рэжыме відэаканферэнцыі.
7. Пастанова па справе аб адміністрацыйным правапарушэнні абвяшчаецца неадкладна пасля заканчэння разгляду справы; па хадайніцтву асобы, у дачыненні да якой яна вынесеная або абаронцы ім пад распіску ўручаецца копія пастановы па справе аб адміністрацыйным правапарушэнні (арт. 11.11 ПВКаАП). Рэалізацыя гэтага права немагчымая пры знаходжанні асобы, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, па-за месцам знаходжання суддзі.

У іншых галінах працэсу парадак правядзення асобных дзеянняў або вядзенне судовага працэсу з дапамогай відэаканферэнцыі першапачаткова быў заканадаўча вызначаны, а толькі пасля стаў прымяняцца.

Папярэдняе следства

На папярэднім следстве парадак правядзення допыту пацярпелага, сведкі, вочная стаўка або прад'яўленне для апазнання асобаў і (або) аб'ектаў з удзелам пацярпелага або сведкі дыстанцыйна з выкарыстаннем сістэм відэаканферэнцсувязі ўстаноўлены арт. 224-1 Крымінальна-працэсуальнага кодэкса і могуць быць праведзены ў выпадках:

• немагчымасці прыбыцця ўдзельніка працэсу для вытворчасці следчага дзеяння па стане здароўя або па іншых ўважлівых прычынах;
• неабходнасці забеспячэння бяспекі ўдзельнікаў крымінальнага працэсу і іншых асобаў;
• калі пацярпелы, сведка з'яўляюцца непаўналетнімі.

Такім чынам, перш за ўсё, устаноўленая мэта адступлення ад звычайнага парадку правядзення следчых дзеянняў. Таксама вызначаны такія правілы, якія не дазваляюць зніжаць узровень працэсуальных гарантый удзельнікаў працэсу.

За забеспячэнне захавання парадку следчага дзеяння адказвае следчы, які вядзе крымінальную справу, і службовая асоба, якая выконвае даручэнне следчага па месцы знаходжання ўдзельніка працэсу.

Крымінальнае судаводства

У судзе пры разглядзе крымінальных спраў допыт удзельнікаў працэсу, апазнанне асобаў і (або) аб'ектаў у ходзе судовага разбору могуць быць зроблены з выкарыстаннем сістэм відэаканферэнцсувязі ў выпадках:

• немагчымасці непасрэднай прысутнасці ўдзельніка працэсу ў судзе па стане здароўя і па іншых ўважлівых прычынах;
• неабходнасці забеспячэння бяспекі ўдзельнікаў крымінальнага працэсу і іншых асобаў;
• правядзення допыту непаўналетняга ўдзельніка працэсу;
• неабходнасці забеспячэння найбольш хуткага, усебаковага, поўнага і аб'ектыўнага даследавання акалічнасцяў крымінальнай справы.

Допыт удзельнікаў працэсу, апазнанне асобаў і (або) аб'ектаў з выкарыстаннем сістэм відэаканферэнцсувязі вырабляюцца па агульных правілах допыту, апазнання, устаноўленым КПК, і павінен пры гэтым адказваць шэрагу спецыфічных патрабаванняў. Вытворчасць неабходных фармальнасцей у месцы знаходжання "аддаленага" ўдзельніка працэсу забяспечвае суд па месцы яго знаходжання. Таксама замацавана правіла, па якім да пратаколу судовага пасяджэння далучаецца носьбіт інфармацыі, на якім зафіксаваны допыт або апазнанне. Удзельнікам працэсу павінна забяспечвацца належная якасць выявы і гуку.

Грамадзянскае судаводства

Удзел у судовым пасяджэнні па грамадзянскіх справах шляхам выкарыстання сістэм відэаканферэнцсувязі магчымы для бакоў і іншых зацікаўленых у зыходзе справы асобаў. Суд можа адмовіць ва ўжыванні сістэм відэаканферэнцсувязі пры разглядзе справы ў выпадках, калі: адсутнічае тэхнічная магчымасць для ўдзелу ў судовым пасяджэнні з выкарыстаннем сістэм відэаканферэнцсувязі; разбіральніцтва справы ажыццяўляецца ў закрытым судовым пасяджэнні.

Доказы, прадстаўленыя ў судовым пасяджэнні ў судзе, які ажыццяўляе арганізацыю відэаканферэнцсувязі, накіроўваюцца ў суд, які разглядае справу, не пазней дня, наступнага за днём правядзення судовага пасяджэння.

Юрыдычна зацікаўленыя ў зыходзе справы асобы, сведкі і іншыя ўдзельнікі грамадзянскага судаводства могуць удзельнічаць у судовым пасяджэнні суда апеляцыйнай інстанцыі шляхам выкарыстання сістэм відэаканферэнцсувязі. З выкарыстаннем сістэм відэаканферэнцыі могуць быць атрыманы паказанні сведак.

Суд апеляцыйнай інстанцыі па грамадзянскіх справах прымае рашэнне аб выкарыстанні сістэм відэаканферэнцсувязі з улікам меркавання юрыдычна зацікаўленых у зыходзе справы асобаў, калі яўка канкрэтнага ўдзельніка грамадзянскага судаводства ў судовае пасяджэнне немагчымая па аб'ектыўных прычынах. Суд можа адмовіць ва ўжыванні сістэм відэаканферэнцсувязі пры разглядзе справы ў выпадках, калі: адсутнічае тэхнічная магчымасць для ўдзелу ў судовым пасяджэнні шляхам выкарыстання сістэм відэаканферэнцсувязі; разбіральніцтва справы ажыццяўляецца ў закрытым судовым пасяджэнні.

Звесткі аб выкарыстанні сістэм відэаканферэнцсувязі, меркаванне юрыдычна зацікаўленых у зыходзе справы асобаў аб якасці сувязі і разуменні трансляванай інфармацыі заносяцца ў пратакол судовага пасяджэння, калі ён вядзецца.

Такім чынам, у грамадзянскім працэсе відэаканферэнцыя з'яўляецца альтэрнатывай звычайнаму пасяджэнню, відавочна прадугледжвае ініцыятыву бакоў па справе і ўлік іх меркавання пры прыняцці рашэння аб правядзенні такога пасяджэння.

Параўнанне палажэнняў Крымінальна-працэсуальнага, Грамадзянскага працэсуальнага і Працэсуальна-выканаўчага кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях прыводзіць да высновы аб тым, што адсутнасць належнага рэгулявання разгляду адміністрацыйных спраў з дапамогай відэасувязі цягне парушэнні закона і правоў асобаў, якія прыцягваюцца да адміністрацыйнай адказнасці, таму такая практыка павінна быць спыненая.

І нарэшце, мабыць, гэта самы важны аспект: фармат відэасувязі пры правядзенні судовых пасяджэнняў не гарантуе для асобы, у дачыненні да якой вядзецца адміністрацыйны працэс, эпідэміялагічнай бяспекі. Гэтыя асобы вымушаныя наведваць органы ўнутраных спраў і знаходзіцца ў памяшканнях міліцыі ці ў ізалятарах, дзе высокая небяспека заражэння каранавірусам. Меры па аддаленні суда ад асобаў, у дачыненні да якіх вядзецца адміністрацыйны працэс, у нейкай меры зніжаюць рызыкі толькі для суддзяў і сакратароў. Па паведамленні міністра ўнутраных спраў Юрыя Караева, на 5 мая гэтага года заражаныя былі каля 500 супрацоўнікаў міліцыі, што як мінімум удвая вышэй, чым у сярэднім па краіне. Гэта значыць, у органах міліцыі рызыкі заражэння для грамадзянаў істотна павышаюцца.

Што маем на практыцы?

Адзначаных выпадкаў і парушэнняў, вядома, больш, але абмяжуемся трыма.

У дачыненні да грамадскай актывісткі М. адміністрацыйная справа па арт. 23.34 КаАП разглядалася судом Першамайскага раёна г. Мінска. Аднак М. была выкліканая ў РУУС для ўдзелу ў судовым пасяджэнні з дапамогай відэаканферэнцыі. Баючыся затрымання і прыцягнення да адміністрацыйнай адказнасці за іншы эпізод удзелу ў пікеце, М. не з'явілася ў РУУС, хоць і не збіралася ўхіляцца ад яўкі ў суд. Судом разгледжаная справа ў адсутнасць М.: суд прыраўняў правілы правядзення адміністрацыйнага працэсу ў судзе да правілаў правядзення працэсу з дапамогай відэасувязі і падвергнуў яе адміністрацыйнаму арышту.

16 чэрвеня адміністрацыйная справа Аляксандра Грачышнікава па арт. 23.34 КаАП з дапамогай відэаканферэнцыі разглядала суддзя Заводскага раёна г. Мінска Алена Капцевіч. Суддзя, сакратар і гледачы знаходзіліся ў будынку суда, а А. Грачышнікаў – у ЦІП ГУУС Мінагаравыканкама. Некаторыя гледачы маглі бачыць пад вялікім вуглом выяву зняволенага і адзначылі, што ў працэсе дачы тлумачэнняў, калі той уставаў, суддзя магла назіраць толькі жывот затрыманага, у дачыненні да якога вёўся працэс, – так была наладжаная выява. Назіральнікі адзначылі, што сам Грачышнікаў не бачыў гледачоў і не ведаў пра іх прысутнасць у залі. Гледачы атрымалі магчымасць убачыць выяву Аляксандра Грачышнікава толькі пасля пасяджэння. Таксама назіральнікі адзначылі няякасны гук, з-за якога ўдзельнікі пасяджэння не заўсёды чулі адзін аднаго, і той факт, што суддзя цалкам ігнаравала заяўленыя хадайніцтвы аб забеспячэнні магчымасці падаваць скаргі ад зняволенага ЦІП, перакрываючы сваімі наступнымі пытаннямі далейшыя спробы затрыманага заявіць хадайніцтва. Пры гэтым разгляд справы адбыўся ў невялікім кабінеце суддзі і пры наяўнасці свабодных у будынку суда залаў для разгляду спраў.

22 чэрвеня некалькі адміністрацыйных спраў падлягалі разгляду ў судзе Першамайскага раёна. Назіральнікі-валанцёры, якія жадалі прысутнічаць на пасяджэнні, не былі дапушчаныя ў памяшканне суда. Супрацоўнікамі суда назіральнікі былі накіраваныя ў РУУС, адкуль, як ім патлумачылі, павінна была весціся трансляцыя. У РУУС валанцёрам паведамілі, што трансляцыя будзе весціся з ЦІП. Допуск у ЦІП такой катэгорыі наведвальнікаў не прадугледжаны. Такім чынам, быў парушаны прынцып адкрытасці і галоснасці судовага працэсу.