Беларусь у гадавым дакладзе Amnesty International: смяротнае пакаранне, дыскрымінацыя, абмежаванне асноўных свабод

Міжнародная праваабарончая арганізацыя Amnesty International выпусціла гадавы даклад аб стане правоў чалавека ва Усходняй Еўропе і Цэнтральнай Азіі. Публікуем частку дакладу, якая прысвечана Беларусі.

Беларусь застаецца апошняй краінай у Еўропе і на постсавецкай прасторы, дзе працягваюць пакараць смерцю людзей: у 2019 годзе там былі вынесеныя тры смяротныя прысуды і пакараныя як мінімум трое асуджаных. Новыя заканадаўчыя папраўкі дадаткова абмежавалі правы на свабоду выказвання меркаванняў і мірных сходаў, у прыватнасці працу розных інтэрнэт-рэсурсаў і права на пратэсты. З'явілася вартая даверу інфармацыя аб тым, што сотні дзяцей і маладых людзей адбывалі працяглыя тэрміны турэмнага зняволення за нязначныя негвалтоўныя правапарушэнні, звязаныя з наркотыкамі. Захоўвалася пагроза дыскрымінацыі для уразлівых груп насельніцтва, такіх як рома і ЛГБТІ. Быў зроблены шэраг пазітыўных крокаў, каб не дапусціць дэпартацыі замежных грамадзян, якім на радзіме пагражаюць катаванні і іншыя віды жорсткага абыходжання.

Кароткая даведка

Эканоміка краіны расла павольна. Беларусь па-ранейшаму знаходзілася ў моцнай эканамічнай залежнасці ад Расіі. Пры гэтым у адносінах паміж дзяржавамі захоўвалася напружанасць у сувязі з цэнамі на імпартаваную Беларуссю сыравіну і яе нежаданнем паглыбляць інтэграцыю, якая магла б паставіць пад пагрозу яе суверэнітэт. У чэрвені ў Мінску прайшлі Еўрапейскія гульні-2019. У лістападзе адбыліся парламенцкія выбары: яўка выбаршчыкаў была нізкай, і сфармаваны ў выніку парламент апынуўся цалкам лаяльным дзеючаму прэзідэнту. Многія незалежныя мясцовыя і міжнародныя выбаршчыкі крытыкавалі выбары за невыкананне дэмакратычных стандартаў. Мноства нелаяльных рэжыму кандыдатаў былі знятыя па сумнеўных тэхнічных прычынах, а ўсе заявы аб падтасоўцы вынікаў галасавання былі праігнараваныя.

Смяротнае пакаранне

У краіне таемна пакаралі смерцю па меншай меры трох чалавек.

Трынаццатага чэрвеня адвакату Аляксандра Жыльнікава, якая прыбыла на сустрэчу з ім у СІЗА, паведамілі, што яе давернік "з'ехаў па прысудзе". Па стане на канец года яго сваякі так і не атрымалі афіцыйнага паведамлення аб яго пакаранні. Няма ніякай афіцыйнай інфармацыі і пра лёс яго суадказніка Вячаслава Сухаркі, аднак мяркуюць, што яго таксама пакаралі смерцю. Камітэт ААН па правах чалавека прасіў беларускія ўлады прыпыніць прывядзенне прысуду ў дачыненні да Аляксандра Жыльнікава ў выкананне, пакуль камітэт не разгледзіць яго справу. Пачынаючы з 2010 года ўлады Беларусі праігнаравалі яшчэ 13 падобных зваротаў з боку Камітэта, пакараўшы смерцю тых асуджаных, чые справы яшчэ знаходзіліся ў Камітэце на стадыі разгляду. Асуджанага да смерці 9 студзеня Аляксандра Асіповіча пакаралі смерцю 17 снежня. 

Аляксандр Жыльнікаў і Вячаслаў Сухарко ў Вярхоўным судзе

Да вышэйшай меры пакарання за забойства прысудзілі ў рамках двух розных крымінальных спраў яшчэ дваіх чалавек: Віктара Паўлава і Віктара Сергіля.

Свабода выказвання меркаванняў

Свабода выказвання меркаванняў па-ранейшаму сурова абмяжоўвалася заканадаўча і на практыцы. Крытыкі ўладаў і іншыя іншадумцы сутыкаліся з прыгнётам і ганеннямі з боку дзяржаўных органаў, ажно да адміністрацыйнага і крымінальнага пераследу.

Папраўкамі да закона "Аб сродках масавай інфармацыі", якія ўступілі ў сілу ў снежні 2018 года, быў зроблены значна больш жорсткім кантроль за інтэрнэт-рэсурсамі. Закон абавязвае ўсе інтэрнэт-рэсурсы, незалежна ад таго, зарэгістраваныя яны ў якасці сродкаў масавай інфармацыі (СМІ) ці не, ідэнтыфікаваць карыстальнікаў, якія пакідаюць каментары, і раскрываць адпаведную інфармацыю па запыце уладаў. Акрамя таго, уладальнікі інтэрнэт-рэсурсаў, зарэгістраваных у якасці СМІ, цяпер нясуць адказнасць за ўтрыманне каментароў.

Нягледзячы на тое, што ўлады на нейкі час спынілі прыгнёт журналістаў, што супала з Еўрапейскімі гульнямі, якія праходзілі ў чэрвені ў Мінску, журналістам-фрылансерам, якія супрацоўнічалі з замежнымі СМІ, працягвалі выпісваць буйныя штрафы. Для прыцягнення да адказнасці журналістаў, якія рыхтавалі матэрыялы для замежных СМІ без акрэдытацыі Міністэрства замежных спраў, ужываўся артыкул 22.9 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях (КаАП) (частка аб незаконным вырабе і (або) распаўсюдзе прадукцыі СМІ).

Працягвала дзейнічаць блакаванне незалежнага інфармацыйнага сайта "Хартыя ' 97", доступ да якога на тэрыторыі Беларусі быў зачынены ў студзені 2018 года.

Не спынялася ціск на былога палітвязьня, анархіста Дзмітрыя Паліенкі. У сакавіку яго арыштавалі, і ён знаходзіўся пад вартай да кастрычніка. Першапачаткова яму прад'яўляліся абвінавачванні адразу па чатырох артыкулах Крымінальнага кодэкса. Тры з іх былі відавочна неабгрунтаванымі і былі знятыя ў ходзе суда. У выніку Паліенку ўсё ж асудзілі за хуліганства на малапераканаўчых падставах і вынеслі прысуд, не звязаны з пазбаўленнем волі. Па стане на канец года Паліенка абскардзіў рашэнне суда.

Дзмітрый Паліенка ў судзе

Свабода сходаў

У законах і на практыцы захоўваліся жорсткія абмежаванні права на свабоду мірных сходаў. За спробу ажыццявіць такое права людзі маглі быць затрыманыя міліцыяй (часта з перавышэннем сілы), атрымаць буйны штраф або падвергнуцца адвольнаму арышту.

У студзені ўступілі ў сілу папраўкі ў закон "Аб масавых мерапрыемствах у Рэспубліцы Беларусь", якія прадугледжваюць новы парадак арганізацыі і аплаты публічных мерапрыемстваў. Згодна з імі арганізатары цяпер павінны аплачваць ахову правапарадку, медабслугоўванне і ўборку тэрыторыі пасля мерапрыемства. Патрабуецца папярэдне падаваць заяўку на правядзенне любых сходаў і атрымліваць дазвол уладаў, прычым цяпер працэдура ўзгаднення тычыцца таксама і пляцовак, аднесеных мясцовымі органамі ўлады да сталых і не патрабуючым дазволу месцам для правядзення масавых мерапрыемстваў (якія знаходзяцца як правіла ў аддаленні ад цэнтра паселішчаў). На практыцы ўзгадненне мерапрыемстваў па-за такімі пляцоўкамі альбо зацягвалася, альбо яго наогул не ўдавалася атрымаць.

Артыкул 23.34 КаАП («Парушэнне парадку арганізацыі або правядзення масавых мерапрыемстваў») радзей выкарыстоўваўся, каб перашкодзіць людзям у ажыццяўленні іх права праводзіць мірныя сходы.

У сакавіку ўлады абмежавалі мерапрыемствы, прымеркаваныя да неафіцыйнага святу — Дня волі. Так, 24 сакавіка арганізатары і мірныя ўдзельнікі былі затрыманыя падчас узгодненага мерапрыемства ў Кіеўскім скверы ў Мінску, дзе сабралася больш за 1000 чалавек. А 25 сакавіка незалежным СМІ і грамадзянскім актывістам не далі правесці мірнае памятнае мерапрыемства на Кастрычніцкай плошчы Мінска, дзе ў вялікай колькасці прысутнічалі супрацоўнікі праваахоўных органаў. Прынамсі ў той дзень 15 чалавек былі затрыманыя і вывезеныя ў аўтазаках без апазнавальных знакаў. Усіх затрыманых 24 і 25 сакавіка затым адпусцілі без прад'яўлення абвінавачванняў. 

Затрыманне рок-музыкаў 25 сакавіка 2019 года

Нягледзячы на заклікі Спецыяльнага дакладчыка па пытанні аб становішчы ў галіне правоў чалавека ў Беларусі выконваць асноўныя свабоды на лістападаўскіх парламенцкіх выбарах, у дачыненні да дзясяткаў чалавек, уключаючы кандыдатаў, была заведзеная адміністрацыйная вытворчасць па артыкуле 23.34 за мірны ўдзел у няўзгодненых акцыях пратэсту падчас перадвыбачнай кампаніі, а таксама ў снежаньскіх акцыях пратэсту супраць паглыблення інтэграцыі з Расіяй. Пратэстоўцаў штрафавалі, некаторых прысуджалі да адміністрацыйнага арышту на тэрмін ад пяці да 45 сутак, прычым да арыштаваных беспадстаўна не дапускалі іх адвакатаў.

Свабода аб'яднанняў

Захоўваліся перашкоды да рэгістрацыі незалежных няўрадавых арганізацый: улады адвольна адхілялі такія заявы аб рэгістрацыі.

Замест скасаванага артыкула 193.1 Крымінальнага кодэкса, які крыміналізаваў удзел у дзейнасці незарэгістраванай арганізацыі, быў уведзены артыкул 23.88 КаАП, які дазваляе міліцыі без суда штрафаваць "парушальнікаў" на суму 1275 беларускіх рублёў (615 даляраў ЗША).

Сістэма правасуддзя: Ювенальная юстыцыя і справядлівасць судовых разбіральніцтваў

З'явілася вартая даверу інфармацыя аб тым, што сотні дзяцей і маладых людзей адбывалі працяглыя тэрміны турэмнага зняволення за нязначныя, негвалтоўныя правапарушэнні, звязаныя з наркотыкамі. Сярод іх былі дзясяткі, а магчыма і сотні людзей, якія на момант такога правапарушэння яшчэ не дасягнулі паўналецця. Суд над многімі з іх праходзіў з парушэннямі прынцыпаў справядлівага суда, і 16-гадовым дзецям выносіліся прысуды да 11 гадоў пазбаўлення волі па артыкуле 328 Крымінальнага кодэкса за незаконны абарот наркотыкаў у складзе злачыннай "групы", пры гэтым ні адзін іншы член такой "групы" не быў устаноўлены. Пяць спецыяльных працэдур Савета па правах чалавека ААН, уключаючы Рабочую групу па адвольных затрыманнях і Спецыяльнага дакладчыка па пытанні аб катаваннях і іншых жорсткіх, бесчалавечных або прыніжаючых годнасць відах абыходжання і пакарання, у кастрычніку звярнуліся да ўладаў краіны, выказаўшы заклапочанасць з нагоды сітуацыі з затрыманнем і пазбаўленнем волі дзяцей у сувязі з правапарушэннямі, звязанымі з наркотыкамі.

Паступалі таксама паведамленні аб тым, як у папярэднія гады праваахоўнікі ўжывалі празмерную сілу і іншым чынам парушалі правы чалавека, у тым ліку звяртаючыся да шматгадзіннага ўтрымання затрыманых за наркотыкі дзяцей пад вартай без сувязі са знешнім светам і прымянення да іх жорсткага абыходжання, а таксама фальсіфікавалі доказы з дапамогай правакацый. Так, у жніўні былога афіцэра міліцыі з Магілёва прысудзілі да 10 гадоў пазбаўлення волі за тое, што ён, як паведамлялася, шляхам правакацыі ўцягваў грамадзян у незаконны абарот наркотыкаў і такім чынам фабрыкаваў крымінальныя справы. Суд над ім праходзіў у закрытым рэжыме, а абвінаваўчае заключэнне было засакрэчана, у сувязі з чым меркаваныя пацярпелыя ад яго дзеянняў былі пазбаўленыя магчымасці абскардзіць свае прысуды.

Паступала шмат паведамленняў аб нездавальняючых умовах утрымання і дыскрымінацыі ў дачыненні да дзяцей, якія адбываюць пакаранне за злачынствы, звязаныя з наркотыкамі.

Дыскрымінацыя

Шэраг уразлівых меншасцяў па-ранейшаму падвяргаліся дыскрымінацыі і былі слаба абаронены законам, што спараджала атмасферу страху і самацэнзуру.

Рома

Прадстаўнікі супольнасці рома па-ранейшаму заставаліся сацыяльна маргіналізаванай групай насельніцтва, асабліва ў тым, што тычылася працаўладкавання і адукацыі.

Ромскія жанчыны сустракаюць сваякоў пасля "магілёўскага затрымання". Фота: Радыё Свабода.

У траўні пасля меркаванага забойства супрацоўніка дарожна-паставой службы міліцыя зладзіла рэйды ў раёнах кампактнага пражывання рому ў Магілёве. Праваахоўнікі з ужываннем празмернай сілы затрымалі дзясяткі людзей, уключаючы дзяцей. Па словах мясцовых праваабаронцаў, больш за 50 мужчын неабгрунтавана ўтрымліваліся пад вартай тры дні, пасля чаго былі адпушчаныя без прад'яўлення абвінавачванняў. Пазней прычынай смерці супрацоўніка міліцыі быў названы суіцыд. Хоць улады затым прынеслі прабачэнні супольнасці рому, ніякага расследавання ў дачыненні да супрацоўнікаў праваахоўных органаў, якія ўжылі празмерную сілу, праведзена не было.

ЛГБТІ

Не спыняўся ціск на лесбіянак, геяў, бісексуальных і трансгендарных людзей і інтэрсексаў, у тым ліку працягвалі гучаць стыгматызавальныя і дыскрымінацыйныя выказванні ў іх адрас з боку дзяржаўных службовых асоб.

У траўні Міністэрства ўнутраных спраў апублікавала на сваім сайце артыкул, дзе адзначалася «дэструктыўнае ўздзеянне актыўна лабіруемых пэўнымі сіламі поглядаў і ідэй ЛГБТсупольнасці» і сцвярджалася, што «хоць навукай і не ўстаноўлена прамая сувязь педафіліі і аднаполых сэксуальных адносін, лічбы кажуць самі за сябе». Пасля жнівеньскага нападу на кінадакументаліста Міхаіла Купрыча, якога нападнік лічыў геем, 24 снежня суд у Мінску прызнаў нападніка вінаватым у злосным хуліганстве (частка 2 артыкула 339 Крымінальнага кодэкса) і прысудзіў яго да выплаты грашовай кампенсацыі Міхаілу Купрычу і абмежавання волі тэрмінам на 18 месяцаў. Аднак суд адхіліў хадайніцтва адваката Міхаіла Купрыча, які прасіў перакваліфікаваць першапачатковае абвінавачванне ў хуліганстве і ўлічыць матыў нянавісці. 

Абвінавачаны ў збіцці Міхаіла Купрыча Іван Гуляй у судзе

Правы мігрантаў і просьбітаў прытулку

Беларусь працягвала парушаць прынцып невысылкі і практыкаваць прымусовае вяртанне замежнікаў, у тым ліку просьбітаў прытулку, у краіны, дзе ім пагражалі сур'ёзныя парушэнні правоў чалавека, у прыватнасці катаванні і жорсткае абыходжанне.

У траўні ў аэрапорце Мінска быў затрыманы апазіцыйны актывіст і журналіст з Інгушэціі Ісмаіл Нальгіеў. Яго прымусова вярнулі ў Расію 10 траўня, нягледзячы на асцярогі, што там яму можа пагражаць палітычна матываваны крымінальны пераслед, катаванні і іншыя віды жорсткага абыходжання, і несправядлівы суд. У Расіі яго затрымалі па палітычна матываваных абвінавачваннях ва «ўжыванні гвалту ў дачыненні да прадстаўніка ўлады» падчас пратэстаў, якія праходзілі 26 і 27 сакавіка ў Інгушэціі.

Са станоўчых момантаў варта адзначыць, што 17 чэрвеня ўлады далі гадавы від на жыхарства на гуманітарных падставах іранскаму грамадзяніну Мехрдаду Джамшыдыяну. У верасні яго від на жыхарства быў падоўжаны да пяці гадоў. Мехрдад Джамшыдыян жыве ў Беларусі з 1993 года, жанаты на грамадзянцы краіны, у шлюбе з якой у яго нарадзілася трое дзяцей. Ён правёў 11 месяцаў у ізалятары часовага ўтрымання пасля таго, як з Ірана паступіў запыт на яго дэпартацыю. У Іране Мехрдаду Джамшыдыяну пагражаюць катаванні, жорсткае абыходжанне і смяротнае пакаранне.

З поўным тэкстам дакладу "Правы чалавека ва Усходняй Еўропе і Цэнтральнай Азіі ў 2019 годзе" можна азнаёміцца па спасылцы.