Enemy spotted: як распазнаць мову варожасці?

Медыя ствараюць рэальнасць і свет, у якім мы жывём. Мова пераўтвараецца ў сапраўдную інфармацыйную зброю, канфлікт ва Украіне – яскравае таму пацверджанне. Як працуе мова варожасці, каго часцей за ўсё дыскрымінуюць журналісты ў Беларусі і як гэтага пазбягаць на пісьме – разбіраўся 34mag.net разам з «Журналістамі за талерантнасць», якія падрыхтавалі свежы маніторынг «Мовы варожасці ў беларускіх СМІ».

Ініцыятыўная група на чале з Алегам Ражковым і Віялетай Ермаковай «Журналісты за талерантнасць» займаецца прафілактыкай дыскрымінацыі ў СМІ. Гэта ўжо іх трэцяе даследаванне на тэму праяў варожасці ў беларускай медыясферы. Яны заклікаюць журналістаў уважліва сачыць, як яны пішуць пра этнічныя групы, людзей з інваліднасцю, мігрантаў, ЛГБТ-супольнасць – пра ўсіх, хто і так адчувае варожасць, страх і пагарду ў штодзённым жыцці.

- Уявім краіну, дзе ва ўсіх СМІ ў крымінальнай хроніцы не згадваецца этнас парушальніка закона. За выключэннем этнасу Х, – пішуць аўтары маніторынгу ў сваёй апошняй справаздачы. – Калі прадстаўнік этнасу Х парушае закон, гэта абавязкова адзначаецца і падкрэсліваецца вынясеннем у загаловак. Жыхар гэтай краіны, які чытае навіны, бачыць дзясяткі загалоўкаў накшталт “У сталіцы абрабаваная ювелірная крама” або “Памежнікі прадухілілі ўвоз у краіну 2 кг гераіну”. Але сярод іх трапляюцца і такія: “Прадстаўнік Х абрабаваў ювелірную краму”, “Група Х затрыманая з 2 кг гераіну”. У чытача навіновай стужкі паступова складваецца адчуванне, што Х больш іншых схільныя парушаць закон. Фармуецца стэрэатып “усе Х бандыты”.

Стэрэатып некрытычна тыражуецца СМІ, усё часцей можна прачытаць “зразумела, Х схільныя да крыміналу”. Стэрэатып паступова ўмацоўваецца ў медыя і ў грамадстве. Працадаўцы пачынаюць пазбягаць прымаць Х на працу, прадпрымальнікі стараюцца не весці з імі бізнэс. Групу Х маргіналізуюць. Ім усё цяжэй знайсці крыніцу прыбытку, яны сапраўды ўсё часцей ідуць на парушэнне закона, каб здабыць сродкі да існавання. На гэтым этапе схільнасць Х да крыміналу пацвярджаюць ужо статыстычныя дадзеныя.

Кола замыкаецца, з’яўляецца магчымасць казаць: “Гэта не стэрэатып, яны аб’ектыўна схільныя да крыміналу”. На наступным кроку з гэтым сцвярджэннем згаджаюцца прадстаўнікі самой дыскрымінаванай групы, грэбаванне законам убудоўваецца ў іх ідэнтычнасць. Тады той Х, хто вырашыў зарабіць на жыццё сумленна, аказваецца ізгоем, якога адпрэчваюць свае, але яго не спяшаецца прымаць і астатні свет. На гэтай стадыі сацыяльную праблему схільнай да крыміналу супольнасці вырашыць ужо вельмі складана».

Як кажа Віёла Ермакова, мова варожасці небяспечная, таму што мы дзейнічаем у адпаведнасці з тым, як думаем, а думаем так, як дыктуе нам структура нашай мовы.

«За апошні год мы заўважылі больш антымігранцкай рыторыкі, – кажа яна. – Як правіла, гэта звязана з еўрапейскім міграцыйным крызісам. З’явілася больш матэрыялаў, дзе гаворыцца пра парушэнні закона ў ЕС і падкрэсліваецца, што затрыманы – уцякач. Але гэта прасочваецца толькі ў навінах пра Еўропу, унутрыбеларуская крымінальная хроніка падобным чынам не змянілася, ва ўсякім выпадку пакуль».

Першая група – крымінальныя хронікі са згадваннем этнонімаў. Сюды трапляе прыблізна траціна ўсіх матэрыялаў. Напрыклад, загаловак «У Шчучынскім раёне затрыманыя 15 в’етнамцаў і расіяне, якія перапраўлялі іх праз мяжу» – тыповы прыклад, калі ўжываецца мова варожасці. Тут парушаецца агульная этычная формула «ў злачынца няма нацыянальнасці». Няма неабходнасці ўказваць, што затрыманыя парушальнікі мяжы менавіта в’етнамцы, а тыя, хто іх перапраўляў, – менавіта расіяне. Дадатковы шлейф публікацыі – рост ксенафобіі.

Другая група матэрыялаў – публікацыі з абагульненнем вобраза групы. Часцей за ўсё (але не абавязкова) гэта артыкулы пра адносіны мужчын і жанчын. «Жанчыны мусяць нараджаць дзяцей», «мужчына – здабытчык», «беларусы – памяркоўныя» – гэта небяспечныя прыклады мовы варожасці, калі нараджаюцца і замацоўваюцца стэрэатыпы.

Галоўная праблема ў тым, што распаўсюджванне такіх стэрэатыпаў павялічвае верагоднасць дыскрымінацыі людзей, якія выходзяць за межы стэрэатыпнага ладу. Напрыклад, мужчыны, якія не імкнуцца рабіць кар’еру або не адрозніваюцца фізічнай сілай, ці жанчыны, якія не бачаць сябе ў мацярынстве або не вельмі заклапочаныя знешнасцю, пакутуюць ад мовы варожасці ў першую чаргу.

Помні: чым часцей ты карыстаешся формулай «усе мужчыны такія, а жанчыны гэтакія», тым часцей кожны канкрэтны мужчына ці жанчына сутыкаецца з неадэкватнымі чаканнямі на свой адрас.  

Трэцяя група – матэрыялы з некарэктнай лексікай. У шырокім сэнсе гэта назва груп такім чынам, як самі прадстаўнікі груп лічаць непажаданым. Тыповыя памылкі: «гомасэксуаліст» замест «гомасэксуал» і «інвалід» замест «чалавек з інваліднасцю». У першым выпадку выкарыстоўваецца тэрмін, які ўжываўся ў СССР як псіханеўралагічны дыягназ. У другім выпадку слова «інвалід» сваёй семантыкай адсылае да непрыдатнасці, непаўнавартаснасці. Па-за фокусам – тое, што гаворка ідзе перш за ўсё пра чалавека (а не пра яго інваліднасць) з такімі ж марамі, мэтамі, надзеямі і жаданнямі, як у любога іншага. Само выкарыстанне гэтых слоў з’яўляецца дыскрымінацыяй.

Чацвёртая група матэрыялаў – геапалітычныя калонкі. Аўтарскія перадачы кшталту «Правы Чалавека – Погляд у Свет» Яўгена Новікава, якія раней так любілі ставіць па БТ адразу пасля «Панарамы». Матэрыялы з самай жорсткай рыторыкай. Такія публікацыі ствараюць вобраз знешняга ворага і праецыруюцца адразу на велізарную колькасць людзей і сітуацый. Канцэпцыі «агрэсіўнага Захаду», «мусульман, якія разбураюць хрысціянскую культуру» ці «ЛГБТ-супольнасць, якая вядзе да вымірання чалавецтва» выклікаюць негатыўныя пачуцці да любога амерыканца ці еўрапейца, усіх мусульман або геяў. А гэта і ёсць дыскрымінацыя, якая нараджае аб’явы з тэкстам «здам кватэру жыхарам славянскай знешнасці».

Асабняком стаяць матэрыялы, дзе мове варожасці супрацьпастаўляецца альтэрнатыўная пазіцыя, агучаная журналістам(-кай) ці іншымі героямі матэрыялу, якія крытычна рэагуюць на ксенафобна афарбаваныя словы. Тут мова варожасці набывае пэўныя межы і адрасанта, а таксама становяцца бачнымі яе намеры.

Далей мы падрыхтавалі некалькі памятак, якія дапамогуць табе пазбегнуць мовы варожасці ў сваіх публікацыях.