"Калі вярнуцца, я б яе не адгаворваў ад "Вясны". Гутарка з мужам валанцёркі Марфы Рабковай

Каардынатарка Валанцёрскай службы Праваабарончага цэнтра "Вясна" Марфа Рабкова ўжо амаль 6 месяцаў знаходзіцца ў СІЗА № 1 на Валадарскага. Яна разам з мужам была брутальна затрыманая ў верасні, Вадзіма пазней адпусцілі ў статусе сведкі па арт. 293 КК, а Марфе прад'явілі абвінавачванне па ч. 3 арт. 293 КК (Навучанне ці іншая падрыхтоўка асобаў для ўдзелу ў масавых беспарадках ці фінансаваньне такой дзейнасці). У лютым, калі заканчваўся паўгадавы тэрмін утрымання пад вартай, Рабковай выставілі абвінавачванні яшчэ паводле двух артыкулаў. Цяпер ёй пагражае да 12 гадоў пазбаўлення волі.

TUT.BY пагаварыў з мужам праваабаронцы Вадзімам Жаромскім аб новым абвінавачванні, настроі Марфы і куды ён павязе жонку, як толькі яна выйдзе на волю.

"Гэта вельмі напружанае чаканне"

— Вадзім, амаль 6 месяцаў Марфа знаходзіцца ў СІЗА. Як гэтыя месяцы прайшлі для вас?

— Натуральна, у вялікім напружанні і пастаянным чаканні. Калі першапачаткова здавалася, што ўвесь гэты сыр-бор скончыцца да канца восені, потым — да Новага года — такія тэрміны ставілі і яна, і я, потым — адразу пасля Новага года, ну окей, ну зіму пацерпім, то потым усё стала зацягвацца. Гэта вельмі напружанае чаканне, невядомасць. Псіхалагічна і эмацыйна цяжка. Плюс, у Марфы ёсць фізічная абмежаванасць ва ўмовах ізалятара, там не цукар.

— Якія ўмовы ў Марфы ў СІЗА?

— Напрыканцы лютага, напрыканцы пятага месяца знаходжання ў СІЗА, умовы сталі лепшымі. Першапачаткова яна была ў камеры, якая патрабавала рамонту: там дула з вокнаў, быў скразняк, там нешта капала са столі, тынкоўка падала, замест унітаза дзірка ў падлозе. У адной камеры, куды яе было перакінулі, была дзірка ў падлозе, як на вакзале, і яна нават не была абгароджана, проста дзірка ў падлозе ў куце пакоя. Цяпер яе перавялі ў іншую камеру, і ўмовы ў прынцыпе даволі нядрэнныя адносна таго, што было. Але, наколькі я ведаю, у ізалятары нейкія дзіўныя справы адбываюцца: з многіх камер забіраюць тэлевізары. Сваякі маюць магчымасць самі купіць і перадаць тэлевізар у СІЗА, і вось літаральна ў канцы лютага з многіх камер сталі забіраць тэлевізары. Не ведаю, ці па ўсёй Валадарцы так ці толькі ў палітычных забіраюць, але ёсць такі момант. Зразумела, што па тэлевізары інфармацыя дазаваная, але хоць нейкая. Але жанчыны не сумуюць, без тэлевізара здаравей ментальна будуць.

— Як ваша жонка сябе адчувае?

— Яна сёлета хварэе ўжо трэці раз. У яе быў ляжачы рэжым 5 дзён, але асабліва разлічваць на медыкаменты не даводзіцца, мы самі ўсё перадаем. Яна папраўляецца, праходзіць нейкі час і яна зноў захворвае. Ніякіх тэстаў на кавід ніхто не робіць, натуральна, але падаецца ў яе не ён. Шмат у чым жа ўсё яшчэ залежыць ад псіхалагічнага стану. Эмацыйная выхалашчанасць прыводзіць да таго, што да чалавека прыцягваюцца ўсе болькі, цяжка супрацьстаяць прастудам.

— А што ў вас з перапіскай? Вы атрымліваеце лісты адзін ад аднаго?

— Усяго ад людзей за гэтыя 5,5 месяцаў ёй дайшло каля 450 лістоў. Але гэта відавочна меншая палова ад усіх лістоў, што ёй напісалі: я пытаюся ў яе, ці дайшоў ліст ад гэтага чалавека і таго — нічога не прыходзіць, а я ведаю, што людзі пішуць. Што тычыцца перапіскі са мной і з роднымі, ад Марфы лісты з невялікім спазненнем мне даходзяць. Але атрымліваецца маналог, таму што да прыкладу мой ліст, які ёй апошнім перадалі, быў ад 30 снежня 2020 года, і аддалі ёй яго 30 студзеня 2021 года. А ўсе апошнія лютаўскія лісты не перадалі, хоць я правяраў штрыхкод канверта на сайце Белпошты — лісты на месцы, яны ў СІЗА. Ад бацькоў ёй спачатку лісты наогул не аддавалі, была блакада, цяпер з затрымкамі перадаюць. Ад яе бацькам таксама прыходзяць з паўзамі. Праблема існуе да гэтага часу. Мяркую, гэта робіцца для таго, каб яна падумала, што яна піша, а ёй ніхто не адказвае і пра яе забыліся. Я толькі так магу растлумачыць такое рашэнне адміністрацыі СІЗА.

— Спатканні вам не даюць?

— Не даюць, проста адмаўляюць, яны могуць гэта нават ніяк не матываваць. У законе прапісана, што на этапе следства могуць даць, а могуць не даць. На практыцы калі справа не палітычная, то там 50 на 50. Тым сотням, што сядзяць за палітыку, на этапе следства спатканняў не даюць, наколькі я ведаю. Ужо пасля абвяшчэння прысуду яны абавязаныя даць спатканне, і гэта першы раз, не лічачы суда, калі чалавек бачыць сваіх родных, а яны яго. Я падаваў заяву, калі ў Машы памерла ад каранавіруса бабуля, бацька ў яе сур'ёзна хворы, я хацеў убачыць Машу, каб расказаць пра бабулю і пра стан бацькі, але гэта непрабіўная сцяна, гэтым людзям усё роўна.

"Новых абвінавачванняў варта было чакаць"

— Першапачаткова Марфе прад'явілі абвінавачванне па ч. 3 арт. 293, а 11 лютага высунулі новыя абвінавачванні па ч. 3 арт. 130 (распальванне сацыяльнай варожасці да ўлады групай нявысветленых асобаў) і ч. 2 арт. 285 Крымінальнага кодэкса (удзел у злачыннай арганізацыі). Як вы і Марфа ўспрынялі новыя абвінавачванні?

— Гэтага варта было чакаць, зыходзячы з логікі таго, што адбываецца, паколькі хоць у нас і прававы дэфолт, яны спрабуюць знайсці фармальна законныя абгрунтаванні для ўтрымання чалавека пад вартай. Улічваючы, што Машы застаецца менш за два тыдні да заканчэння тэрміну ўтрымання пад вартай і яе ў любым выпадку павінны былі выпусціць — шэсць месяцаў па артыкуле 293, які ёй першапачаткова інкрымінавалі — гэта максімальны тэрмін утрымання чалавека пад вартай, за гэты час павінны альбо перадаць справу ў суд, альбо адпускаць чалавека.

У суд ім ісці няма з чым, гэта значыць трэба паставіць у віну ёй яшчэ артыкулы, якія цяжэй па рангу, з большым тэрмінам пакарання і з большым тэрмінам утрымання пад вартай. Паводле новых артыкулаў яе можна трымаць пад вартай да суда 18 месяцаў. Адпаведна, так і выйшла. Так было са Статкевічам, Ціханоўскім, і вось зараз з Машай.

У лістах Маша вядома пісала, што гэта нонсэнс, яна не можа нават усвядоміць неяк, што ўсё на столькі шыецца белымі ніткамі. Гэта нейкая лухта, каментаваць гэта складана.

Вадзім Жаромскі. Фота: Вадзім Заміроўскі, TUT.BY

— Нейкія следчыя дзеянні за гэтыя пяць месяцаў па першым абвінавачванні па арт. 293 з ёй праводзіліся?

— Былі, але шчыра кажучы з усяго таго, што было, працэсуальныя дзеянні можна пералічыць па пальцах адной рукі. Усе астатнія дзеянні — гэта незаконнае наведванне і допыты без адвакатаў з боку сілавых структур, не следчых органаў, а менавіта аператыўных супрацоўнікаў, якія без адваката спрабуюць на працягу гадзіны-двух чалавека разгаварыць, запісваюць цішком аўдыё, а потым дадаюць у матэрыялы справы, нібыта гэта быў допыт. Такога было шмат: да Машы прыязджаў спачатку адзін аператыўнік, потым другі, адзін разгойдвае, пагражае, другі спрабуе ўцерціся ў давер, разыгрываюць добрага і дрэннага паліцэйскага, спрабуюць схіліць да супрацоўніцтва і іншае. Такіх размоў было больш, чым законных следчых дзеянняў.

Што тычыцца допытаў, то яны чатыры ці пяць разоў спрабавалі дапытаць Машу, але яна адмаўляецца ад дачы паказанняў, візіты следчага ўкладваліся ў 5 хвілін і ён з'язджаў. А вось адмовіцца ад гутаркі з аператыўнікамі праблематычна, таму ёй даводзіцца ўсё гэта выслухоўваць.

— Вы ж праходзіце сведкам па справе аб масавых беспарадках — вас выклікалі па гэтай справе на допыты?

— Так, было некалькі разоў, але паколькі з мяне ўзятая падпіска аб неразгалошванні казаць пра гэта я не магу.

— Як вы наогул тлумачыце для сябе, што менавіта Марфу затрымалі і абвінавачваюць па трох артыкулах? Яна не медыйная асоба, не займае нейкі кіруючы пост у праваабарончым цэнтры "Вясна", валанцёраў там шмат, чаму яна?

— Тады ім трэба было элегантна падабрацца да "Вясны". Гэта яшчэ не 16 лютага 2021 года, калі ў праваабаронцаў прайшло 90 ператрусаў. На момант 17 верасня былі затрыманні валанцёраў "Вясны", іх кропкава тузалі за актыўнасць у дапамозе рэпрэсаваным, з кожнага спрабавалі вывудзіць нейкую інфармацыю, казалі прыйдзем за ўсёй вашай "Вясной", а пачнем з Рабковай, таму што яна ў вас каардынатарка. Так і адбылося. Увесь гэты час яны падбіраліся, а цяпер здзейснілі напад на праваабарончы цэнтр.

Чаму Маша? Яна ўдзельнічала ў кампаніі "Праваабаронцы за сумленныя выбары", кантактавала з незалежнымі назіральнікамі, у кампаніі было зарэгістравана 1,5 тысячы чалавек, якія нервавалі сістэму. А ўжо пасля выбараў Маша дакументавала катаванні. Як раз на момант 17 верасня было задакументавана 450 фактаў катаванняў над людзьмі, ішлі размовы аб тым, каб на міжнародным узроўні прыраўняць гэта да генацыду — усё гэта злавала ўладу, таму адно на адно наклалася і так адбылося.

— Вы з Марфай разумелі, што яе ці вас могуць затрымаць?

— Мы трымалі гэта ў галаве, але быць цалкам гатовым да такога нельга. Бачачы, як раскручваецца махавік рэпрэсіяў, мы разумелі, што ён можа зачапіць. Мы проста не маглі выказаць здагадку, што ўсё выльецца ў такі маразм: прадбачыць, што журналістак асудзяць на два гады за рэпартаж, было цяжка. Так і тут, так, мы былі часткова гатовыя, але пераносіць гэта ў любым выпадку цяжка. Улічваючы, што затрыманні заўсёды праходзяць нечакана, б'юць па псіхіцы, і фізічна цяжка, то тут важна, як хутка чалавек адновіцца пасля такога.

— Марфе 26 гадоў, па новых артыкулах ёй пагражае тэрмін да 12 гадоў пазбаўлення волі. Гэта даволі цяжка ўсвядоміць.

— Як я ўжо казаў, цяжка ўсвядоміць артыкулы, што ставяцца ёй у віну, яшчэ цяжэй усвядоміць — тэрміны па гэтых артыкулах. Адзін з артыкулаў — распальванне сацыяльнай варожасці ў адносінах да іншай сацыяльнай групе. Улічваючы той факт, што тыя людзі, якія падаюцца ў дадзены момант часу сацыяльнымі групамі, яны такімі не могуць з'яўляцца ні па якіх прыкметах. Я не магу сказаць, пра што гаворка, але любы юрыст, палітолаг, любы чалавек скажа, што гэта нацягванне "совы на глобус". І калі чалавека могуць пасадзіць на 12 гадоў за тое, чаго ён не здзяйсняў, і па надуманых прычынах, па надуманых нібыта абражаных групах, гэта ўсвядоміць цяжка, гэта ўсё вяртае нас у часы 70-80-гадовай даўніны, калі людзей ні за што адпраўлялі на 25 гадоў у лагеры на катаржныя працы.

Цяжка асягнуць розумам тое, што адбываецца. І сапраўды гэтак жа ставіцца да гэтага Маша: прыняцце гэтага можа і ёсць, але ўсведамлення няма. Мы разумеем, што могуць даць 10 гадоў, могуць усё што заўгодна зрабіць. Калі ў нас чалавека, якога забілі стрэлам у патыліцу, прызнаюць вінаватым, то аб чым мы можам гаварыць.

"Яна хоча дапамагаць людзям — гэта яе ўнутраная патрэба"

— Раскажыце пра Марфу, як яна апынулася ў Праваабарончым цэнтры "Вясна"?

— Калі яна была дзіцём, яна задумвалася аб кар'еры лекара. Потым неяк так склалася, што яна паступіла ў БДПУ на спецыяльнасць "Біялогія". На апошнім курсе былі нейкія забастоўкі студэнтаў, яны рабілі акцыі перад сценамі ўніверсітэта, яна засвяцілася там, і яе адлічылі з апошняга курсу. Яна спрабавала аднавіцца ў Магілёве, але прыйшоўшы на экзамены, пачула размову ў кабінеце, дзе казалі аб ёй: што з Мінска прыедзе «палітычная», яе трэба заваліць на іспыце. Яна зайшла, сказала, што ўсё чула, і сама забярэ дакументы, хоць да таго моманту паспела здаць дзве траціны экзаменаў. Пасля гэтага яна вырашыла, што трэба нешта мяняць, і паступіла ў ЕГУ на міжнароднае права. І зноў гэты злапомны чацвёрты курс, што ў Беларусі, што там, зноў вучоба ўстала на паўзу.

Чаму праваабарона? Ёй падабаецца юрыспрудэнцыя, ёй падабаецца права, яна хоча дапамагаць людзям — гэта яе ўнутраная патрэба.

Марфа Рабкова. Фота: з асабістага архіва

— Вы не баяліся за яе, калі яна пайшла працаваць у "Вясну", улічваючы як улада ставіцца да праваабарончага цэнтру?

— Не, не баяўся. Маша не здзяйсняла ніякіх злачынстваў. Чаму нам павінна быць страшна? Страшна павінна быць тым, у каго сумленне не чыстае, хто чыніў зло ў адносінах да іншых людзей, Маша зла іншым не здзяйсняла, я не здзяйсняў, блізкія нашыя не рабілі, таму мы не баяліся. Мы разумелі, што гэта не тое, што вельмі небяспечна, а хутчэй ідзе ў разрэз з генеральнай лініяй уладаў. І калі вярнуцца назад, я б яе вядома не адгаворваў.

Я ведаю, што рэальна, без перабольшвання, тысячы людзей ўдзячныя праваабарончаму цэнтру "Вясна", іншым праваабарончым арганізацыям за дапамогу, якую яны аказвалі. Тое, што цяпер праваабаронцаў спрабуюць выставіць арганізатарамі пратэсту і злачынцамі, гэта проста смешна. Гэтым прапагандысцкім патугам можна супрацьпаставіць тысячы людзей, якія ўдзячныя праваабаронцам.

Са зносінаў з прадстаўнікамі сілавых структур я магу сказаць, што яны лічаць, што той, хто дапамагае пацярпелым людзям, якія ўдзельнічалі ў мітынгах, значна горш і небяспечней для ўлады, чым самі ўдзельнікі пратэсту. І яны казалі, што гэта такія ж злачынцы. Казалі: калі чалавек выйшаў на праезную частку, яму трэба даць 3 гады, а той, хто аплаціў яго штраф, павінен сесці на 10 гадоў. Гэта значыць па сутнасці яны ставяць па-за законам наогул усіх, цяпер вось адвакатаў. Па іх логіцы, нават калі чалавек здзейсніў нейкае злачынства, то яго не трэба абараняць, а абаронца становіцца саўдзельнікам злачынства. Але па законе кожны чалавек мае права на абарону.

— Вадзім, а як вы пазнаёміліся з жонкай?

— Пазнаёміліся, калі яна пачынала сваю праваабарончую дзейнасць і валанцёрыла, я таксама тады быў валанцёрам. У 2016 годзе сеў палітвязень Зміцер Паліенка, мы абодва яго ведалі, на гэтай глебе і пачалі размаўляць. Так усё і закруцілася, пажаніліся мы ў жніўні 2019 года. Мы не святкавалі гадавіну, таму што ў той дзень у жніўні 2020 года былі чарговыя збіванні і затрыманні, людзі тэлефанавалі, тэлефанавалі, тэлефанавалі, было наогул не да таго.

— Вы казалі ў адным інтэрв'ю, што не паспелі з'ездзіць у вясельнае падарожжа.

— Наша вясельнае падарожжа ўяўляла паездку па Беларусі: я з паўночнага захаду Беларусі, Маша — з паўднёвага ўсходу. Мы спачатку праехалі ўсю Беларусь у адну частку краіны, потым — у іншую, пазнаёміцца з усімі сваякамі. Ужо ў 2020 годзе хацелі за межы Беларусі выбрацца, працягваючы вясельны ваяж, але ў жніўні мінулага года ўжо было не да таго.

— У вас ёсць мара, куды вы адвязеце Марфу, калі выйдзе яна на волю?

— У лес пойдзем, на рэчку якую-небудзь, проста на прыроду. Маша піша ў лістах, што ёй не хапае дотыку да жывой прыроды. Да таго як яе перавялі ў іншую камеру, яна была ў камеры тры на чатыры метры, ёй не хапала прасторы і паветра. На прагулкі іх водзяць цяпер, спачатку з імі былі праблемы. На Валадарцы 12 прагулачных панадворкаў, але яны там два на два і два на шэсць метраў. Гэта сцены з бетону, на столі рашотка, калючы дрот і аўтаматчыкі ходзяць. Ёсць панадворкі, дзе замест рашоткі зверху навес, гэта значыць нават неба не відаць. Цяпер яны ходзяць на прагулкі часцей, Маша пісала, што ў снежкі гулялі, калі снег быў.

— У Машы ў студзені быў дзень нараджэння, яна яго неяк змагла адзначыць?

— Нядаўна быў дзень нараджэння ў Ксеніі Луцкіной, былой супрацоўніцы БТ, якая з Машай у адной камеры. Маша прэзентавала какаву, яшчэ адна дзяўчынка — сушаныя ягады, і яны з гэтых падарункаў зрабілі торт. Што тычыцца дня нараджэння Машы, то на той момант усе былі пагружаныя ў свае праблемы, як раз прад'яўлялі новыя абвінавачванні камусьці з камеры, таму быў не тое настрой, і яна не святкавала. Ну і да таго ж, на той момант ні аднаго ліста, ні адной паштоўкі з днём нараджэння Машы не аддалі, пачалі аддаваць праз некалькі тыдняў. Так што настроя ў яе не было, яна сядзела і думала пра жыццё.

— Вы хочаце яшчэ што-небудзь сказаць Машы на выпадак, калі яна раптам даведаецца пра гэта інтэрв'ю?

— Калі раптам Маша прачытае гэта дзесьці, то я хачу сказаць, што мы ўсе чакаем яе хутчэй дадому. Я спадзяюся, што гэта ўсё хутка скончыцца, таму што гэты змрок не можа працягвацца вечна, гэтаму маразму трэба пакласці канец. Спадзяюся, тым, хто чамусьці яшчэ сумняваўся, на чыім баку праўда, падзеі апошніх сямі месяцаў адкрылі вочы на тое, хто ёсць хто ў нашай краіне, за кім будучыня і ў якой будучыні мы будзем жыць.