Антыдыскрымінацыя ў Беларусі. Як дасягнуць рэалізацыі на практыцы? Фота Аўдыё

У Мінску 29 кастрычніка прайшоў семінар «Рамачны антыдыскрымінацыйны закон. Як дасягнуць рэалізацыі на практыцы». Яго арганізаваў Офіс па правах людзей з інваліднасцю і Прадстаўніцтва Фонду ім. Фрыдрыха Эберта ва Украіне і Беларусі.

Актуальнасць тэмы семінара абумоўлена сумным фактам — у Беларусі адсутнічае рамачны антыдыскрымінацыйны закон (гэта значыць такі закон, які б быў цалкам прысвечаны тэме дыскрымінацыі і ў якім было б дадзена паняцце «дыскрымінацыя», а таксама ўведзена адказнасць за яе). Дзяржава пакуль не лічыць патрэбным яго ствараць, аргументуючы гэта тым, што забарона на дыскрымінацыю прапісана ў іншых законах і кодэксах. Напрыклад, у Працоўным кодэксе ўказваецца забарона на дыскрымінацыю пры прыёме на працу. Аднак адказнасці за гэта парушэнне таксама не пазначана.

І хоць семінар і быў прысвечаны тэме дыскрымінацыі агулам, на ім абмяркоўвалася галоўным чынам тэма дыскрымінацыі ў дачыненні да людзей з інваліднасцю. Магчыма, прычына гэтага ў тым, што для ўладаў інваліднасць з'яўляецца пакуль самай зручнай тэмай для дыялогу, кажа дырэктар Офіса па правах людзей з інваліднасцю Сяргей Драздоўскі:

«Слова дыскрымінацыя выглядае вельмі страшным, і таму кажуць — окей, пра інваліднасць мы гатовыя гаварыць, але тэму сэксуальнай арыентацыі [і дыскрымінацыі ў адносінах да яе] — не чапайце, гендар — не чапайце, нейкія палітычныя асаблівасці дыскрымінацыі (як гэта ў сітуацыі з ромамі) — не чапайце. І таму атрымліваецца, што лягчэй за ўсё пакуль казаць пра дыскрымінацыю ў інваліднасці».

Сяргей Драздоўскі. Фота: ПЦ "Вясна".

На семінары прысутнічалі прадстаўнікі дзяржаўных органаў, якія ажыццяўляюць экспертызу законаў на прадмет наяўнасці або адсутнасці ў іх дыскрымінацыі — гэта Генеральная пракуратура і Нацыянальны цэнтр заканадаўства і прававых даследаванняў РБ (НЦЗПД).

Прадстаўнікі Генеральнай Пракуратуры і НЦЗПД падчас семінару. Фота: ПЦ "Вясна".

"Але тыя пытанні, якія яны задавалі, пакуль не сведчаць аб поўным разуменні нас, — падзяліўся ўражаннямі Сяргей Драздоўскі. — Так, прадстаўніца Генеральнай пракуратуры спытала пра адсотак людзей, якія падвяргаюцца дыскрымінацыі. Але ў нас іншы падыход. Няма неабходнасці думаць пра адсоткі і лічыць іх, бо нават калі дыскрымінацыі падвергнецца ўсяго адзін чалавек, то з гэтым трэба працаваць, а не спасылацца на тое, што гэта адзінкавы выпадак".

На гэтае ж пытанне адказала і Ірына Белая з міжнароднага грамадскага аб'яднання «Гендарныя перспектывы»:

«Нават існаванне нейкага адсотка людзей, якія сутыкнуліся з дыскрымінацыяй, не кажа пра тое, што менавіта гэтая колькасць людзей з ёй сутыкнулася. Мы праводзілі даследаванне аб дыскрымінацыі жанчын пры прыёме на працу і атрымалі дадзеныя, што вельмі мала жанчын, якія падвергліся дыскрымінацыі, кудысьці потым звярталіся, каб абараніць свае правы. Людзі часта не кажуць пра гэта».

Ірына Белая, МГА "Гендарныя перспектывы". Фота: ПЦ "Вясна".

А каб пазнаёміцца з вопытам прыняцця антыдыскрымінацыйнага заканадаўства ў іншых краінах, на семінар была запрошаная экспертка з Украіны.

Досвед Украіны

Экспертка па правах чалавека Людміла Фурсава распавяла пра гісторыю прыняцця ва Украіне Закона аб прадухіленні і супрацьдзеянні дыскрымінацыі.

Украіна вельмі доўга ішла да прыняцця антыдыскрымінацыйнага заканадаўства. Так, раней звычайна для Універсальнага перыядычнага агляду Украіна ў сваіх справаздачах спасылалася на існаванне 22-га артыкулу Канстытуцыі, дзе была акрэслена забарона дыскрымінацыі 

«То бок дзяржава раней казала, што ў нас ёсць магчымасць абараняцца ад дыскрымінацыі, так як ёсць такі артыкул, і значыць, у нас усё добра», — адзначыла Людміла Фурсава. [І гэта вельмі падобна на тую рыторыку, якую цяпер выкарыстоўвае Беларусь — заўв. рэд.]

Людміла Фурсава. Фота: ПЦ "Вясна".

Але неўзабаве Украіна прыйшла да новага разумення. Так, у 2011 годзе ў рэдакцыі закона "Аб асновах сацыяльнай абароненасці інвалідаў ва Ўкраіне» было адзначана, што дыскрымінацыя па прыкмеце інваліднасці ў законе забаронена. Зараз, праўда, слова «інвалід» ніхто не ўжывае.

«Мы ўжо прыйшлі да разумення таго, што ў нас няма «інвалідаў» у заканадаўстве. Гэты тэрмін не адпавядае міжнародным стандартам. Мы спрабуем вучыць асяроддзе казаць «чалавек з інваліднасцю», бо на першым месцы заўсёды павінна стаяць асоба», — адзначае Людміла Фурсава.

Затым Прэзідэнтам у Нацыянальным плане Украіны была зацверджана стратэгія па барацьбе з дыскрымінацыяй. І пачаліся актыўныя дзеянні.

Не ўсё было адразу гладка. Напрыклад, уключэнне ў законапраект забарону дыскрымінацыі ў працоўнай сферы па прыкмеце сэксуальнай арыентацыі выклікала спачатку вялікі рэзананс у грамадстве (галоўным чынам з боку рэлігійна-настроеных грамадзян).

У 2012 годзе быў прыняты (а ў 2014 адрэдагаваны) Закон Украіны «Аб асновах прадухілення і процідзеяння дыскрымінацыі ва Ўкраіне». Што важнага ў яго было ўнесена?

Перш за ўсё, было дадзена дакладнае вызначэнне "дыскрымінацыі".

Акрамя таго, у Законе дадзена вызначэнне пяці формаў дыскрымінацыі. У першую чаргу, гэта прамая і непрамая дыскрымінацыі.

Пад прамой дыскрымінацыяй разумеецца сітуацыя, калі з чалавекам па яго вызначаных прыкметах абыходзяцца менш добразычліва, чым з іншай асобай. А пад непрамой — сітуацыя, пры якой у выніку рэалізацыі нейтральных прававых норм і крытэрыяў ацэнкі для чалавека ўзнікаюць менш спрыяльныя ўмовы, чым для іншай асобы.

«Убачыць ўскосную (непрамую) дыскрымінацыю бывае складана, — кажа Людміла Фурсава. — Напрыклад, ўявім сітуацыю тэставання (для ацэнкі ўзроўню якіх-небудзь ведаў), на якое адводзіцца стандартна для ўсіх 40 хвілін. Аднак што калі туды прыйдзе чалавек з добрымі ведамі, але напрыклад у яго ёсць ДЦП? З-за гэтага ён можа не паспець прайсці тэст за 40 хвілін, бо яго маторыка рук не дазваляе яму хутка пстрыкаць на клавіятуры або пісаць ручкай адказы».

Акрамя прамой і непрамой дыскрымінацыі ў Закон Украіны былі ўведзеныя таксама паняцці «падбухторванне да дыскрымінацыі», «дапамаганне ў дыскрымінацыі» і «ўшчамленне».

А яшчэ ў Закон быў уведзены шырокі пералік прыкмет, па якіх забароненая дыскрымінацыя. Гэта інваліднасць, раса, колер скуры, пол, узрост, этнічнае і сацыяльнае паходжанне, грамадзянства, сямейнае і маёмаснае становішча, месца жыхарства; палітычныя, рэлігійныя і іншыя перакананні, а таксама моўныя ці іншыя прыкметы. А яшчэ ў законе пералічаны тыя, каму забаронена дыскрымінаваць (фізічныя і юрыдычныя асобы, дзярж.ворганы, органы ўлады Аўтаномнай Рэспублікі Крым).

Але ў той жа час для большага разумення ў Законе прывялі пералік сітуацый, якія не з'яўляюцца дыскрымінацыяй. А яшчэ ўведзена паняцце антыдыскрымінацыйнай экспертызы.

У той жа час ўкраінскае грамадства працягвае задумвацца над тым, што неабходна ўвесці ў Закон для больш эфектыўнай абароны ад дыскрымінацыі. Перш за ўсё, трэба пашырыць пералік прыкмет, па якіх павінна быць забароненая дыскрымінацыя: гэта сэксуальная арыентацыя, гендарная ідэнтычнасць, стан здароўя, а таксама статус ўнутрана перамешчанай асобы. З апошняй прыкметай Украіна сутыкнулася параўнальна нядаўна, паколькі раней такіх асоб не было.

Так, тыя, хто збег з месцаў ваенных дзеянняў у іншую частку Украіны, часта сутыкаюцца з праблемамі з-за адсутнасці ў іх нейкіх дакументаў, якія, згодна з нейтральнымі прававымі нормамі, трэба прадастаўляць усім грамадзянам. Але ў такіх людзей часта дакументаў папросту няма — яны іх альбо не паспелі ўзяць з сабой, альбо ўжо не маюць магчымасці зрабіць запыт у мясцовыя ворганы іх былога месца жыхарства. А значыць яны ў няроўных умовах з астатнімі грамадзянамі.

Украіна імкнецца гарманізаваць заканадаўства ў сферы прадухілення дыскрымінацыі з правам Еўрапейскага Саюза, і такі Законапраект ў жніўні 2019 года быў ужо занесены ў Вярхоўную Раду Украіны.

Адзначым, што Канвенцыю па правах людзей з інваліднасцю Украіна ратыфікавала ў 2009 годзе (гэта амаль на 10 гадоў раней, чым Беларусь) і з тых часоў імкнецца імплементаваць яе прынцыпы ў сваёй краіне.

Так, Людміла Фурсава распавяла і пра практыку ўкраінскіх судоў у пытаннях абароны ад дыскрымінацыі па прыкмеце інваліднасці. Дзяўчына на вазку не змагла трапіць у клуб, а хлопцу адмовілі ў крэдыце з-за інваліднасці ... Як былі вырашаны гэтыя кейсы ў судах? Слухайце ніжэй у размове з Людмілай Фурсавай:

Германія і зямля Гесэн: вопыт прадстаўлення інтарэсаў людзей з інваліднасцю.

Досвед Германіі прадставіў Мішэль Мюлер. Ён з'яўляецца экспертам па безбар'ерным планаванні і прадстаўніком горада Дармштадта (зямля Гесэн) па пытаннях будаўніцтва і мабільнасці людзей з інваліднасцю, што і вызначыла яго характар выступу. Акрамя таго, у Канвенцыі ААН аб правах людзей з інваліднасцю шмат гаворыцца пра неабходнасць стварэння безбар'ернага асяроддзя.

Мішэль Мюлер. Фота: ПЦ "Вясна".

Свой выступ Мішэль Мюлер пачаў з прыкладу: ў 60-я гг Германія сур'ёзна абмяркоўвала, ці трэба рабіць прыбіральні для жанчын на аўтабанах. Выснова была — не, не трэба, бо жанчыны за рулём не ездзяць. Зараз гэты факт для Нямеччыны лічыцца чымсьці даўно састарэлым, але і наводзіць на важную думку: жанчыны не ездзілі за рулём і таму, што для іх не існавала безбар'ернага асяроддзя. У тым ліку і прыбіральняў.

Таму вельмі важна планаваць горад з улікам патрэбаў людзей з інваліднасцю. Вось некалькі дасягненняў Клуба Інвалідаў і іх сяброў (СBF e. V.), членам якога з'яўляецца Мішэль:

• Пры падачы заявы на будаўніцтва новых будынкаў забудоўшчыкі зараз павінны даказаць наяўнасць там супрацьпажарнай бяспекі для людзей з інваліднасцю (а не проста паказаць яе наяўнасць, як гэта было раней);
• У жылых кварталах павінен быць абавязкова забяспечаны доступ да дзіцячых пляцовак для людзей з інваліднасцю;
• Усе школы абавязкова павінны мець ліфт;
• а Зямельнае ўпраўленне па пытаннях будучай нерухомасці павінна прыслухоўвацца да рэкамендацый ўпаўнаважаных па справах людзей з інваліднасцю.

Важна адзначыць, што пры абсталяванні будынкаў безбар'ернымі сродкамі заўсёды неабходна ўлічваць наступны момант:

"Калі у нейкім будынку зрабілі пандус для людзей з інваліднасцю, але змясцілі яго ў задняй частцы будынка — то гэта ўсё роўна з'яўляецца дыскрымінацыяй. Людзі з інваліднасцю не павінны трапляць у будынак праз асобны, задні ўваход", — распавёў Мішэль Мюлер.

Важна падкрэсліць, што праблемы дыскрымінацыі людзей з інваліднасцю ня зводзяцца толькі да наяўнасці фізічных бар'ераў, адзначыў Сяргей Драздоўскі:

«Перш за ўсё гэта праблема стаўлення да людзей з інваліднасцю. А такое стаўленне і з'яўляецца глебай для дыскрымінацыі».

Фота: ПЦ "Вясна".