Блог Паўла Сапелкі: Сублімацыя болю
Юрыст Праваабарончага цэнтра "Вясна" Павел Сапелка ў чарговым выпуску блога ў "БелГазеце" "Слова аб праве" разважае пра абскарджанне прысуду ў міжнародныя органы: Камітэт па правах чалавека ААН і Еўрапейскі суд па правах чалавека.
- Павел Сапелка. Фота: ПЦ "Вясна"
У пошце праваабаронцаў абавязкова сустракаюцца звароты з просьбай дапамагчы абскардзіць прысуд кудысьці далей, чым у Вярхоўны суд. Па сваёй прыродзе гэта нешта накшталт веры ў замагільнае жыццё, калі цяжка прыняць, што ўсё мае свой канец. Вядомы кожнаму асуджанаму ланцужок з судоў, калегій, старшыняў судоў і пракурораў калісьці сканчаецца, а адказы на пытанні ў шматлікіх скаргах зводзяцца да фармулёўкі кшталту "парушэнняў, якія цягнуць за сабой змяненне або адмену прысуду, не ўстаноўлена". Сублімаваць боль і крыўду на айчынную Феміду ва ўсіх яе інстанцыях у звароты да прэзідэнта, у ААН ці суд па правах чалавека спрабуюць шматлікія, але ўдаецца гэта не ўсім.
Пасля распаду СССР спачатку еўрапейскія Літва і Эстонія, следам — Латвія, Украіна і Малдова, за імі — еўрапейска-азіяцкія Грузія і Расія, нарэшце — азіяцкая Арменія ўступілі ў Савет Еўропы. У Беларусі адносіны з гэтай міжнароднай арганізацыяй спачатку складваліся нядрэнна, але ў 1996 годзе з нагоды «канстытуцыйнай рэформы» не заладзіліся, і гэта прывяло да сумнага выніку: Беларусь страціла магчымасць быць уключанай у еўрапейскую сістэму абароны правоў чалавека. Менавіта сяброўства ў Радзе Эўропы давала магчымасць падпісаць і ратыфікаваць Канвенцыю аб абароне правоў чалавека і асноўных свабод (Еўрапейскую канвенцыю па правах чалавека), якая, у сваю чаргу, у адрозненне ад іншых дакументаў аб правах чалавека, прадугледжвае рэальна дзеючы інструмент абароны замацаваных у ёй правоў — Еўрапейскі суд па правах чалавека (ЕСПЧ).
А калі б усё склалася, то нават у гэтым выпадку ЕСПЧ — не наступная інстанцыя пасля апеляцыі і нагляду. ЕСПЧ — гэта наогул не пра праверку прысуду і ацэнку доказаў, гэта — пра правы чалавека. ЕСПЧ разглядае справы аб тлумачэнні і прымяненні Еўрапейскай канвенцыі аб абароне правоў чалавека і асноўных свабод, а гэта значыць, што высновы нацыянальных судоў для іх цікавыя толькі з пункту гледжання таго, парушаюць яны правы чалавека — правы, пералічаныя ў гэтай канвенцыі.
Беларускія грамадзяне могуць стаць ініцыятарамі зваротаў у ЕСПЧ толькі ў тым выпадку, калі іх правы чалавека і асноўныя свабоды парушаныя дзяржавамі-сябрамі Савета Еўропы. Калі правы чалавека парушаныя Беларуссю, для незадаволеных судамі і іншымі дзяржаўнымі органамі застаюцца толькі механізмы ААН, якія дзейнічаюць на падставе абавязковых для Беларусі міжнародных дагавораў і прадугледжваюць працэдуры разгляду індывідуальных паведамленняў. У дадатак Беларусь павінна прызнаваць гэтыя працэдуры.
Самым вядомым з такіх механізмаў з'яўляецца Камітэт па правах чалавека ААН — орган незалежных экспертаў, якія назіраюць за выкананнем дзяржавамі-ўдзельніцамі Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах. Беларусь прызнала кампетэнцыю КПЧ прымаць і разглядаць паведамленні ад асобных асобаў, якія сцвярджаюць, што яны з'яўляюцца ахвярамі парушэнняў якога-небудзь з правоў, выкладзеных у Міжнародным пакце аб грамадзянскіх і палітычных правах. Так, зноў паведамленні толькі пра парушэнне правоў чалавека. Таму паведамленні пра тое, што суд нейкага раёна пры разглядзе крымінальнай справы не прыняў да ўсіх мер для правільнай ацэнкі прадстаўленых доказаў, устанаўлення акалічнасцяў здарэння ці не ўлічыў усіх змякчальных віну абставінаў пры прызначэнні пакаранняў, асуджаныя на вяртанне аўтару як непрымальныя.
Па ўстоянаму правілу, «ацэнка фактаў і доказаў, прадстаўленых у судзе, у прынцыпе, з'яўляецца прэрагатывай нацыянальных судоў, калі толькі такая ацэнка не носіць відавочна адвольны характар альбо складае адмову ў правасуддзі», як гэта паказана ў заўвагах агульнага парадку № 32 (роўнасць перад судамі і трыбуналамі і права кожнага на справядлівае судовае разбіральніцтва). Заўвагі агульнага характару — гэта такія абагульнення практыкі і падыходаў КПЧ.
Яшчэ адной абавязковай умовай прымальнасці паведамлення ў КПЧ з'яўляецца вычарпанне ўсіх эфектыўных унутраных мер прававой абароны. Пры гэтым беларускія ўлады лічаць паведамленні, дзе няма звестак аб праходжанні абсалютна ўсіх інстанцый нагляду, непрымальнымі і ад далейшай камунікацыі па такіх справах адмаўляюцца. Часцей за ўсё сабе на шкоду, таму што КПЧ выносіць тады свае рашэнні (дакладней, яны называюцца «меркаваннямі») на падставе звестак, прадстаўленых ў паведамленні.
Такія рашэнні ўлады лічаць несапраўднымі. Хоць тым, чые паведамленні адказваюць усім «стандартам» беларускага боку, не лягчэй. Рашэнні па такіх паведамленнях, на думку прадстаўнікоў МЗС, неабавязковыя. Адпаведна, ні па адным з больш чым сотні рашэнняў аб парушэнні правоў чалавека ў Беларусі дзяржава не прыняло ніякіх мер.
