Кішэнны амбудсмэн не задаволіць ні беларускіх праваабаронцаў, ні Еўропу

У адказ на прапанову беларускіх уладаў абмеркаваць магчымасць стварэння нацыянальнай установы па заахвочванні і абароне правоў чалавека праваабаронцы паставілі шэраг умоў. Без іх выканання, на думку праваабаронцаў, ніякіх размоваў ні аб нацыянальным установе па правах чалавека, ні пра амбудсмена не можа быць і гаворкі.

Зрэшты, пачалося ўсё з журналістаў - менавіта яны разнеслі вестку, што такі ліст Нацыянальнага цэнтра заканадаўства і прававых даследаванняў (НЦЗПД) пры Адміністрацыі прэзідэнта існуе.

На сустрэчы праваабаронцаў 16 кастрычніка прысутнічала каля дзясятка прадстаўнікоў праваабарончых арганізацый. Там высветлілася, што пакуль ліст-прапанову атрымала толькі адна праваабарончая арганізацыя - Цэнтр па правах чалавека. Астатнія апынуліся па-за гульнёй. "Калі б не прэса, ніхто б пра гэты ліст і не даведаўся", - адзначыў намеснік старшыні праваабарончага цэнтра "Вясна" Валянцін Стэфановіч.

Дарэчы, самой прапановай "абмеркавання магчымасці стварэння" ў сённяшняй змрочнай палітычнай сітуацыі праваабаронцы былі здзіўленыя не менш. Хоць да пытання стварэння ўстановы па правах чалавека беларускія ўлады звярталіся не раз.

Першы раз стварэнне такой установы прадугледжвалася ў канцэпцыі судова-прававой рэформы 1992 года. Затым на працягу 10 гадоў двойчы з'яўляліся нейкія законапраекты аб амбудсмене. Апошні варыянт законапраекта, які нідзе не быў афіцыйна апублікаваны і не атрымаў шырокага грамадскага абмеркавання, меркаваў, што амбудсмен будзе прызначацца прэзідэнтам.

Зараз улады пачалі абмеркаванне, якое самі праваабаронцы назвалі "шырокім абмеркаваннем ў вузкіх колах". У лісце НЦЗПД адзначалася, што 23 верасня 2010 года Савет ААН па правах чалавека зацвердзіў даклад па выніках пройдзенага Беларуссю Універсальнага перыядычнага агляду па правах чалавека (УПА).

У рамках УПА ў адрас афіцыйнага Мінска і былі зробленыя рэкамендацыі, згодна з якімі краіна павінна стварыць інстытут па правах чалавека. Прычым стварыць да разгляду наступнага УПА ў пачатку 2014 года. Аднак немалаважны факт - ніводная праваабарончая арганізацыя, якая працавала над УПА, да абмеркавання ўстановы па правах чалавека запрашэння не атрымала.

Усё гэта дало праваабаронцам падставы казаць пра тое, што ўлады пайшлі на "імітацыю абмеркавання".

"Мы перакананыя, што імітацыя працэсу абмеркавання альбо абмеркаванне з прызначаным колам асобаў, як гэта было зроблена па ўзоры так званага грамадска-кансультатыўнага савета пры Адміністрацыі прэзідэнта, якім кіраваў Макей, - гэта не з'яўляецца выкананнем працэдуры публічнасці і рэальнага абмеркавання зацікаўленым грамадскасцю ", - заявіла Алена Танкачова, старшыня праўлення Цэнтра прававой трансфармацыі.

Зрэшты, праваабаронцы ў Беларусі ніколі не былі ідэалістамі і выдатна разумеюць, што ўлады зацікаўленыя менавіта ў кішэнным амбудсмене і імітацыі працэсу абмеркавання гэтага інстытута.

Аднак, на думку Танкачовай, улады страцілі час для таго, каб стварыць сабе такі кішэнны орган: "Пяць гадоў таму, у перыяд чагосьці, што нагадвала нейкі працэс лібералізацыі, мы думалі пра тое, што на месцы ўлады ў тых умовах першае, што мы б зрабілі, - два вельмі кропкавых і бязбольных крокі. Мы адмовіліся б ад інстытута смяротнага пакарання  і мы б увялі пазіцыю, звязаную з упаўнаважаным па правах чалавека. Мы былі ўпэўненыя, што менавіта тады дзяржаўныя органы ўлады і кіравання бязбольна для сябе, па той мадэлі, якую мы меркавалі, гэтыя крокі распачнуць і тым самым атрымаюць дастатковыя, на іх думку, аргументы для сцвярджэнні пра тое, што сітуацыя з правамі чалавека ў Рэспубліцы Беларусь, у тым ліку ў сувязі з патрабаваннямі еўрапейскай супольнасці і міжнароднай супольнасці, задаволена", - кажа Танкачова.

Але, па яе словах, тады гэтых прагматычных і бязбольных крокаў не было. А на сённяшні дзень парадак дня і патрабаванні праваабарончай супольнасці ўжо больш жорсткія.

"Працэс імітацыі нас не задаволіць. Мы, са свайго боку, будзем прадпрымаць дзеянні, накіраваныя на якасны маніторынг і ацэнку тых крокаў, якія ўлада робіць у рэчаіснасці. І будзем працягваць інфармаваць пра гэта міжнародную супольнасць", - заявіла Танкачова.

А інструментаў такога інфармавання у праваабаронцаў дастаткова. "Міжнародныя арганізацыі маюць платформу і прылады для нарады з незалежнымі праваабарончымі інстытутамі ўнутры краіны. Мы маем гэтыя інстытуты ў рамках АБСЕ, Савета Еўропы, у рамках ААН, у нас вялікія надзеі на пасаду спецдакладчыка ААН па сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі. Пры прафесійным і паслядоўным падыходзе з нашага боку наша пазіцыя будзе пачутая", - упэўненая Танкачова.

Акрамя таго, улада працягвае губляць час. Нагадаем, Беларусь павінна даць справаздачу аб выкананні рэкамендацый, якія яна ўхваліла ў рамках УПА, у пачатку 2014 года.

"Калі Рэспубліка Беларусь палічыць, што дастаткова проста правядзення кансультацый і абмеркавання мэтазгоднасці такога інстытута, для гэтага моцна шмат часу і не трэба. Калі за гэты тэрмін Рэспубліка Беларусь вырашыць правесці якаснае абмеркаванне зацікаўленай грамадскасцю, потым стварыць канцэпцыю законапраекта, потым стварыць законапраект, то гэта я лічу нерэалістычным чаканнем, і мяркую, што зрабіць гэты працэс адпаведным канстытуцыйным устаноўкам ў такія тэрміны немагчыма ", - упэўненая Танкачова.

Пра тое, што ўлады маюць намер правесці "імітацыю абмеркавання", кажа і былы дэпутат Палаты прадстаўнікоў Вольга Абрамава.

Паводле яе слоў, можна, вядома, хутка напісаць шаблонны тэкст рашэння аб упаўнаважаным па правах чалавека, хутка правесці яго праз парламент і прыняць, "але кожны можа ўявіць, што гэта будзе за дакумент".

У свой час, дарэчы, яна працавала з Нацыянальнай камісіяй па правах дзіцяці. "У выніку гэта была структура для галачкі. Нават выніковыя дакументы і справаздачы ў міжнародныя інстанцыі пісаліся выключна ў Міністэрстве адукацыі, а членам гэтай камісіі іх не падавалі не тое што для абмеркавання - нават для ўзгаднення", - сцвярджае Абрамава.

Так, у прынцыпе ўвядзенне пасады ўпаўнаважанага па правах чалавека ў Беларусі - патрэбная справа. Гэтае пытанне дыскутуецца, у прыватнасці, і ў рамках прапанаванага Еўрасаюзам "Еўрапейскага дыялогу аб мадэрнізацыі з Беларуссю".

Іншая справа, што ў сённяшніх умовах можна атрымаць муляж. Так што беларускім праваабаронцам давядзецца задзейнічаць усе элементы інфармавання міжнароднай супольнасці, каб не дапусціць стварэння кішэннай установы па правах чалавека.