Ці ёсць альтэрнатывы мірным сходам у Беларусі?
Акцыя супраць будаўніцтва завода АКБ ў Берасці. Фота: Уладзіміра Вялічкіна.
Людзі, якія ўдзельнічаюць у мірных сходах, звычайна чакаюць пэўнай рэакцыі ад уладаў. Аднак, сітуацыя са свабодай мірных сходаў у нашай краіне пакідае жадаць лепшага: людзей, якія выходзяць на вуліцы, каб падняць хвалюючыя іх пытанні публічна, часта затрымліваюць і штрафуюць на вялікія сумы, а часам падвяргаюць адміністрацыйнаму арышту.
Валанцёрка Праваабарончага цэнтра "Вясна" Наталля Гурко прааналізавала, якія яшчэ спосабы ўплыву на ўладу і яе рашэнні можа выкарыстоўваць грамадзянская супольнасць для адстойвання сваіх правоў і выказвання сваіх меркаванняў.
Выбары
У першую чаргу, грамадзяне вылучаюць сваіх прадстаўнікоў ва ўладу з дапамогай выбараў. І, у ідэале, гэтыя прадстаўнікі павінны ўвасабляць у жыццё інтарэсы народа, арыентавацца на патрэбы і каштоўнасці грамадства. Але мы з вамі ведаем, што выбары ў Беларусі з 1996 года не прызнаюцца свабоднымі і дэмакратычнымі, і пакуль у Беларусі не праходзяць сумленныя выбары, пра гэты спосаб, як пра спосаб уплыву на ўладу, можна забыцца.
Адзінае, дзе актыўныя грамадзяне могуць паўдзельнічаць і праявіць сябе - незалежнае назіранне за выбарамі. У Беларусі такім назіраннем займаюцца Назіральніцкай місіі Арганізацыі па Бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе (АБСЕ), кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары", а таксама палітычная кампанія "Права выбару".
Рэферэндум
Наступнай альтэрнатывай можна назваць рэферэндум. У Беларусі ўсе мінулыя рэферэндумы былі ініцыяваныя прэзідэнтам.
Але ў народа таксама ёсць права ініцыяваць рэферэндум. Дык чаму ж беларусы не хочуць гэтым правам скарыстацца і вынесці на ўсенароднае абмеркаванне якое-небудзь набалелае пытанне? Напрыклад, аб увядзенні мараторыя на смяротнае пакаранне ці поўнай яго адмене.
Мабыць таму, што сама працэдура рэферэндуму досыць складаная, і яго ініцыятары могуць сутыкнуцца з рознымі перашкодамі ў працэсе. Напрыклад, усе выдаткі па рэалізацыі рэферэндуму павінны пакрывацца са сродкаў фонду яго ініцыятараў, якія збіраюцца з дапамогай добраахвотных ахвяраванняў грамадзянаў Беларусі і юрыдычных асобаў. Цікава, што заканадаўца нават тут умудрыўся ўстанавіць свой кантроль і вызначыць максімальныя сумы узносаў, а таксама лімітавую суму ўсіх выдаткаў са сродкаў фонду. Зусім незразумела, з якой мэтай уведзеныя дадзеныя абмежаванні, акрамя як для таго, каб перашкаджаць ініцыятыўнай групе ў зборы сродкаў і распараджэнні імі. А сам рэферэндум - працэдура не з танных.
Больш за тое, Цэнтральная камісія ажыццяўляе татальных кантроль за дзеяннямі ініцыятараў і можа практычна ў любы момант «згарнуць лавачку».
Але і гэта яшчэ не ўсё! Нават у выпадку, калі ініцыятары пройдуць усе этапы: ад рэгістрацыі ініцыятыўнай групы да збору мінімум 450 тысяч подпісаў грамадзянаў, прэзідэнт мае права адхіліць прапанову аб правядзенні рэферэндуму.
Рэспубліканскія і мясцовыя сходы
Яшчэ адным правам, якое гарантавана Канстытуцыяй, з'яўляецца права на ўдзел грамадзянаў у абмеркаванні пытанняў дзяржаўнага і грамадскага жыцця на рэспубліканскіх і мясцовых сходах.
Раз у пяць гадоў па ініцыятыве прэзідэнта праводзіцца Усебеларускі народны сход. Яго правядзенне шырока крытыкуецца. Сам сход прайграваецца па старой савецкай мадэлі з'ездаў, пры гэтым ні адзін з асноўных паказчыкаў праграмы папярэдняй пяцігодкі, якая была прынята на перадапошнім сходзе, выкананы не быў. Акрамя таго, сход звычайна праводзяцца перад прэзідэнцкімі выбарамі, тым самым ствараючы нейкую перадвыбарчую кампанію для прэзідэнта.
Як правіла, на сходзе прысутнічае пэўнае кола асобаў, які падзяляе погляды прэзідэнта, у той час як іншадумцы, у тым ліку незалежныя журналісты, якія не вітаюцца.
Атрымліваецца, што рэспубліканскі сход уяўляе сабой свайго роду паказальнае выступленне для беларускіх грамадзянаў і сусветнай супольнасці ў цэлым.
Што тычыцца мясцовых сходаў, то эксперт у галіне самакіравання Міраслаў Кобаса ў сваёй аналітычнай працы «Мясцовае самакіраванне ў Беларусі - як ператварыць міф у рэальнасць» вылучае наступныя праблемы, якія стрымліваюць людзей для іх арганізацыі:
- вялікая колькасць неабходных подпісаў;
- абавязак ініцыятараў самім фінансаваць усе выдаткі па правядзенні мясцовага сходу;
- рашэнне ініцыятарамі арганізацыйных пытанняў, для якіх патрэбны дазвол дзяржаўных органаў.
Абмеркаванне праектаў законаў
Мала хто ведае, што ўдзел у грамадскім абмеркаванні законапраектаў можна прыняць на Прававым форуме Беларусі. Актыўнасць на гэтым форуме вельмі нізкая. Пад некаторымі праектамі наогул няма ніякіх абмеркаванняў.
Ёсць праекты законаў, якія маглі б зацікавіць звычайных грамадзян, але ёсць і іншыя, для абмеркавання якіх можна прыцягваць прафесіяналаў і незалежных спецыялістаў, а таксама тых людзей, якім цікавая і неабыякава ўзнімаемая тэма.
Акрамя таго, асобныя міністэрствы размяшчаюць на сваіх сайтах праекты нарматыўных прававых актаў для абмеркаванняў. Такая магчымасць існуе, напрыклад, на сайце Міністэрства па падатках і зборах, а таксама на сайце Міністэрства эканомікі.
Аднак такія абмеркавання нельга назваць публічнымі, так як прапановы і заўвагі грамадзяне павінны адпраўляць па паказанай на сайце электроннай пошце. Адпаведна, зацікаўленыя людзі не могуць адкрыта пазнаёміцца з меркаваннем адзін аднаго.
Грамадзянская заканадаўчая ініцыятыва
У Беларусі таксама існуе грамадзянская заканадаўчая ініцыятыва (далей ГЗІ), але да цяперашняга часу ні адзін прыняты закон не быў ініцыяваны грамадзянамі.
Чаму? Працэдура ГЗІ вельмі падобная на працэдуру рэферэндумаў: з'яўляецца складанай і мае пэўныя перашкоды ў асобе празмернага кантролю ўсё той жа Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў. Ініцыятары, як і ў выпадку з рэферэндумам, можа сутыкнуцца з цяжкасцямі і супрацівам з боку органаў улады на кожным этапе працэдуры. Напрыклад, у 2012 годзе на этапе рэгістрацыі ініцыятыўнай групы правалілася ініцыятыва за змены ў выбарчае заканадаўства, якую ўзначальваў экс-кандыдат у прэзідэнты Дзмітрый Ус. На думку ўладаў, былі выяўленыя парушэнні ў арганізацыі самой групы, але Дзмітрый Ус у інтэрв'ю для tut.by заяўляў, што "улады свядома перашкаджаюць рэалізацыі грамадзянамі права заканадаўчай ініцыятывы, бо не зацікаўленыя ў дэмакратычных зменах выбарчага заканадаўства". Палітык таксама адзначаў, што ў Мінску "праверкай групы займаўся КДБ: на сябраў групы аказваўся ціск, ад іх патрабавалі напісаць заяву аб няўдзеле ў сходзе групы".
Петыцыі
Петыцыі або калектыўныя звароты грамадзянаў у органы дзяржаўнай улады ў адрозненне ад пералічаных вышэй спосабаў ўсё больш і больш набіраюць папулярнасць у сучасным беларускім грамадстве. Калі ў выпадку з рэферэндумам і грамадзянскай заканадаўчай ініцыятывай да этапу збору подпісаў можа не дайсці, і дзеянні ініцыятараў могуць не прыцягнуць да сябе шырокай увагі грамадскасці і дзяржорганаў, то ў выпадку з пэтыцыяй усё значна прасцей. Трэба падрыхтаваць тэкст петыцыі, правесці збор подпісаў пад ёй і накіраваць у адпаведны дзяржорган. Існуе больш высокі шанец таго, што прадстаўнікі ўлады звернуць увагу на існуючую праблему, заклапочанасць і настрою людзей па нейкіх канкрэтных пытаннях.
Найбольш папулярнай і зручнай формай петыцый з'яўляецца электронная. У інтэрв'ю для citydog.by эксперт лабараторыі лічбавых свабод Human Constanta Андрэй Сушко адзначае, што самыя папулярныя ў Беларусі платформы па стварэнні петыцый і збору подпісаў - гэта Change.org, Zvarot.by і Petitions.by.
Хоць Change.org і з'яўляецца папулярным рэсурсам у Беларусі, адпраўленыя з яго звароты не цалкам адпавядаюць заканадаўству, а адпаведна органы ўлады не абавязаныя іх разглядаць. Так, петыцыя аб увядзенні мараторыя на смяротнае пакаранне ў Беларусі, размешчаная на гэтым рэсурсе, сабрала 113 652 подпісаў, але не прынесла змяненняў, акрамя прыцягнення ўвагі грамадскасці і СМІ да існуючай праблеме.
Абодва беларускіх сайта Zvarot.by і Petitions.by цалкам адпавядаюць патрабаванням заканадаўства. Адным з яркіх прыкладаў дзейнасці Zvarot.by сузаснавальнік і юрыст платформы Уладзімір Махнач назваў пэтыцыю аб увядзенні крымінальнай адказнасці за жорсткае абыходжанне з жывёламі, у выніку якой Крымінальны кодэкс быў дапоўнены адпаведным артыкулам.
Стваральнік сайта Petitions.by Уладзімір Кавалкін сцвярджае, што самымі няўдалымі петыцыямі з'яўляюцца палітызаваныя праблемы, у той час як выпадкі, звязаныя з пытаннямі добраўпарадкавання двара, вуліцы, горада, са зменай дарожнай разметкі і з рамонтам дарог з'яўляюцца больш паспяховымі.
Як мы бачым, акрамя свабоды мірных сходаў, існуюць і іншыя спосабы ўзаемадзеяння грамадзян з уладамі. Аднак, акрамя існуючых абмежаванняў з боку дзяржавы, прычынамі слабой рэалізацыі, альбо поўнай адсутнасці рэалізацыі грамадзянамі сваіх правоў, можна назваць нізкую актыўнасць беларусаў у палітычных працэсах і дэзарганізаванасць апазіцыі.
Пры гэтым для рэальных зменаў грамадскі ціск на ўладу павінны аказвацца максімальна шырока, уключаць розныя шляхі ўплыву ў сукупнасці з прыцягненнем СМІ, шырокага кола грамадскасці і выкарыстаннем інтэрнэт-асяроддзя. Выдатным прыкладам грамадзянскай актыўнасці і выказвання грамадскай думкі з дапамогай розных спосабаў адначасова, такіх як мірныя акцыі пратэсту, петыцыі, грамадскія слуханні, асвятленне праблемы ў сродках масавай інфармацыі і сацыяльных сетках, з'яўляецца барацьба з дэкрэтам аб дармаедстве, якая набрала моц у 2017 годзе. Дзякуючы сумесным намаганням неабыякавых беларусаў, у студзені 2018 года заканадаўчы акт быў спачатку прыпынены, а пасля адменены. Але пасля была прынятая новая версія дэкрэта, дзе спіс асобаў, якія падпадаюць пад катэгорыю "дармаедаў", быў значна скарочаны. Хай праблема і не вырашылася ў поўнай меры, аднак важна адзначыць сам факт таго, што ўлада зрэагавала, і людзям удалося дамагчыся станоўчых зменаў.
Такім чынам, шырокі грамадскі ціск з выкарыстаннем адразу некалькіх спосабаў уплыву на ўладу можа станоўчым чынам адбіцца на сытуацыі, якая выклікае незадаволенасць грамадзянаў.
З больш падрабязным навуковым аналізам тэмы, прапануем азнаёміцца на сайце Беларускага дакументацыйнага цэнтра.
Што такое Валанцёрская служба “Вясны”?
