Заснаванне Упаўнаважанага па правах грамадзян Беларусі немэтазгоднае і неэфектыўнае. Пазіцыя кааліцыі беларускіх праваабаронцаў

Пазіцыя кааліцыі беларускіх праваабарончых арганізацый адносна ініцыятывы па заснаванні Дэмакратычнымі сіламі Беларусі інстытута Упаўнаважанага па правах грамадзян Беларусі.

Мы, беларускія праваабарончыя арганізацыі, лічым неабходным давесці да ведама структур Дэмакратычных сіл Беларусі і шырокай грамадскасці сваю пазіцыю адносна ініцыятывы Дэмакратычных сіл Беларусі па заснаванні інстытута Упаўнаважанага па правах грамадзян Беларусі (далей — Упаўнаважаны).

Мы лічым, што заснаванне пазіцыі Упаўнаважанага, улічваючы сённяшнія ўмовы, немэтазгоднае і неэфектыўнае з наступных прычын:

1. Занадта шырокі пералік функцый Упаўнаважанага, якія немагчыма эфектыўна рэалізоўваць у наяўных умовах.

Тэматычны мандат, прапісаны ў праекце Палажэння (артыкул 3) уключае ў сябе спіс функцый Упаўнаважанага з 12 пунктаў, якія цалкам дублююць функцыі праваабарончых арганізацый, некаторых іншых арганізацый грамадзянскай супольнасці, а таксама міжнародных механізмаў, якія працуюць па Беларусі. Ва ўмовах функцыянавання нармальнай дзяржавы з інстытутамі, якія працуюць, функцыі і мандаты праваабарончых арганізацый і Упаўнаважанага таксама перасякаюцца, разам з тым, у іх зусім розныя магчымасці і статусы. Упаўнаважаны з'яўляецца дзяржаўнай службовай асобай (або органам) з уладнымі паўнамоцтвамі і механізмамі забеспячэння незалежнасці згодна Парыжскім прынцыпам, у тым ліку асобным артыкулам дзяржаўнага бюджэту. Упаўнаважаны мае тыя магчымасці, паўнамоцтвы і рычагі ўплыву, якіх не маюць праваабарончыя арганізацыі, таму іх паралельная праца ўзаемадапаўняльная.

Ва ўмовах эміграцыі (выгнання) немагчыма забяспечыць адпаведнасць інстытута ўпаўнаважанага Парыжскім прынцыпам ні ў частцы належнага выканання функцый і ролі згодна стандарту, ні ў частцы належнага забеспячэння незалежнасці, што ўзаемазвязана. У тым ліку немагчыма забяспечыць наяўнасць інфраструктуры, якая забяспечвае бесперабойнае ажыццяўленне дзейнасці Упаўнаважанага, і дастатковае фінансаванне (п. 2 раздзела "Склад і гарантыі незалежнасці і плюралізму" Парыжскіх прынцыпаў), а таксама наяўнасць шырокіх паўнамоцтваў (п. 2 раздзела "Паўнамоцтвы і функцыі" Парыжскіх прынцыпаў).

У цяперашніх умовах, Упаўнаважаны з такім шырокім фармальным мандатам, на практыцы не будзе мець ніякіх дадатковых магчымасцяў у параўнанні са структурамі дэмакратычных сіл, праваабарончымі арганізацыямі ды існуючымі міжнароднымі механізмамі па Беларусі, таму дубляванне і перасячэнне іх функцый не апраўданае і неэфектыўнае.

Наяўнасць такога шырокага спектру функцый і адсутнасць неабходных рэсурсаў ды ўмоў для іх рэалізацыі будзе весці да таго, што частка з іх так і застанецца на паперы, а частка з іх (у тым ліку маніторынг сітуацыі з правамі чалавека, даклады аб сітуацыі з правамі чалавека, распрацоўка кіраўніцтваў і тлумачэнняў па пытаннях правоў чалавека ды інш.) Упаўнаважаны будзе выконваць, выкарыстоўваючы і кампілюючы напрацоўкі і матэрыялы праваабаронцаў, справаздачы міжнародных механізмаў і працэдур ААН, што, зноў жа, пазбаўлена сутнаснага сэнсу і стварае непатрэбнае дубляванне.

2. Занадта шырокая і размывальная сутнасць інстытута Упаўнаважанага па правах чалавека суб'ектная кампетэнцыя.

Па-першае, пазіцыя заяўлена як Упаўнаважаны па правах грамадзян Беларусі, а не Упаўнаважаны па правах чалавека, што ў прынцыпе супярэчыць сутнасці і стандарту гэтага інстытута. Традыцыйная роля Упаўнаважанага — абараняць правы ўсіх людзей, што знаходзяцца на тэрыторыі і пад юрысдыкцыяй дзяржавы, незалежна ад грамадзянскага статусу. Нават з улікам цяперашняй сітуацыі такое пазіцыянаванне выключае магчымасць Упаўнаважанага адвакатаваць, напрыклад, правы замежных грамадзян, супраць якіх ужываецца палітычны пераслед з боку рэжыму А. Лукашэнкі на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку палітвязняў замежнікаў, што неапраўдана, зыходзячы з сутнасці і логікі гэтага праваабарончага механізму.

Па-другое, яго мандат прапануецца распаўсюджваць як на грамадзян Беларусі, якія пражываюць у краіне, так і на грамадзян Беларусі, што пражываюць за мяжой. Гэта так жа бачыцца малаэфектыўным: ніякіх інструментаў, дадатковых да ўжо наяўных і такіх, што выкарыстоўваюцца праваабаронцамі, міжнароднымі механізмамі і дэмакратычнымі сіламі, якія дазваляюць уплываць на становішча людзей унутры Беларусі — Упаўнаважаны не будзе мець. Больш за тое, улічваючы высокую верагоднасць прысваення Упаўнаважанаму "экстрэмісцкага" статусу, грамадзяне Беларусі, якія знаходзяцца ўнутры краіны, будуць баяцца да яго звяртацца. Калі казаць пра ўсіх грамадзян Беларусі, што жывуць за мяжой, выклікае абгрунтаваныя сумневы рэальная неабходнасць (з улікам адсутнасці належных рэсурсаў) рэагаваць на парушэнні правоў людзей, якія даўно пражываюць за мяжой і не маюць ніякага дачынення да пратэснай актыўнасці, якія не пераследуюцца паводле палітычных матываў рэжымам А. Лукашэнкі. Таксама выклікае сумневы, што Упаўнаважаны будзе мець больш сур'ёзныя магчымасці ўплыву на рашэнні мясцовых уладаў, чым адпаведныя структуры краін, у якіх гэтыя людзі даўно жывуць.

Пры гэтым, мы канстатуем рэальную неабходнасць надання большай увагі абароне правоў беларусаў, што знаходзяцца ў вымушанай эміграцыі як у краінах ЕС, так і за яго межамі. У сувязі з гэтым было б мэтазгодным і своечасовым заснаванне спецыяльнай пасады ў структурах Дэмакратычных сіл, мандат якой быў бы засяроджаны выключна на адвакатаванні і абароне правоў беларусаў у выгнанні. Такі прадстаўнік Дэмакратычных сіл, у тым ліку, мог бы мэтанакіравана працаваць з Упаўнаважанымі па правах чалавека краін знаходжання беларусаў у выгнанні.

3. Недастаткова прапрацаваны тэкст Палажэння.

Названыя ў пп.1 і 2 заўвагі з'яўляюцца прынцыповымі. Яны не дазваляюць нам станоўча ацаніць стварэнне інстытута Упаўнаважанага ў цяперашніх умовах. Акрамя гэтага, сам тэкст становішча з'яўляецца сырым і не прапрацаваным з пункту гледжання дакладнасці фармулёвак, логікі ды абгрунтавання неабходнасці ўвядзення такога інстытута. У тым ліку ў абгрунтаванні паказваецца, што стварэнне такога інстытута адпавядае неаднаразовым рэкамендацыям міжнародных органаў па правах чалавека ААН. Аднак гэтыя рэкамендацыі даваліся рэальнай дзяржаве (Рэспубліцы Беларусь), з улікам неабходнасці паралельнага прыняцця комплексу захадаў па забеспячэнні адпаведнасці такога інстытута Парыжскім прынцыпам. У цяперашніх умовах гэта немагчыма, уключна з прычынамі, агучанымі ў пп. 1 і 2 гэтай пазіцыі.

Мы прызнаем складанасць сітуацыі, у якой вымушаныя існаваць Дэмакратычныя сілы, цэнім намаганні, што прымаюцца імі для падтрымання беларускага парадку дня на міжнароднай арэне, адвакацыі ды лабіявання інтарэсаў і правоў беларусаў, у тым ліку ў межах праваабарончага кірунку. Разам з тым, непрадуманыя і неабгрунтаваныя крокі ў гэтай сферы ўплываюць на (не)эфектыўнасць выкарыстання міжнародных праваабарончых механізмаў ды фруструюць міжнародных партнёраў.

У сувязі з гэтым, улічваючы выкладзенае адносна інстытута "Упаўнаважанага па правах грамадзян Беларусі",

будучы занепакоенымі агульнай тэндэнцыяй грэбавання дзеючымі нормамі міжнароднага права, міжнароднымі стандартамі правоў чалавека ў дакументах і заявах,

разумеючы і прызнаючы палітычны характар дзейнасці дэмакратычных сіл,

будучы адкрытымі да канструктыўнага дыялогу і ўзаемадзеяння на карысць будучыні Беларусі,

мы заклікаем дэмакратычныя сілы Беларусі:

• вытрымліваць баланс паміж стварэннем протаэкасістэмы Дэмакратычных сіл (протаўрад, протапарламент) і важнасцю захавання рэальных сэнсаў і сутнасці існуючых у міжнароднай практыцы прававых інстытутаў, асабліва ў кантэксце праваабарончага парадку дня;
• пазбягаць абгрунтавання адыходу ад базавых прававых прынцыпаў і стандартаў умовамі "асаблівай сітуацыі";
• засноўваць рашэнні аб заснаванні дадатковых структур і пазіцый у межах праваабарончага парадку дня з улікам існуючай сістэмы арганізацый і механізмаў, што займаюцца адвакацыяй і абаронай правоў чалавека, пазбягаючы непатрэбнага дублявання і размывання праваабарончага парадку дня;
• у пытаннях, якія тычацца абароны правоў чалавека, рэальна ўлічваць пазіцыю беларускіх праваабарончых арганізацый, якія даўно сфармавалі ўстойлівую супольнасць, якая валодае міжнароднай рэпутацыяй; пазбягаць фармалізму ў дыялогу і кансультацыях, якія забяспечваюць удзел усіх зацікаўленых бакоў;
• выкарыстоўваць пры распрацоўцы дакументаў і заяваў больш глыбокую юрыдычную экспертызу, якая ў максімальнай ступені абапіралася б на міжнародныя стандарты і каштоўнасці прыхільнасці вяршэнству права.

Беларускі Хельсінкскі Камітэт

Прававая ініцыятыва

Беларускі дом правоў чалавека

Беларускі ПЭН

Human Constanta

Праваабарончы цэнтр "Вясна"

Офіс па правах людзей з інваліднасцю

Lawtrend

Respect-Protect-Fulfill