"У турме сядзець лягчэй". Не менш за 33 чалавекі паводле палітычных матываў накіравалі на прымусовае лячэнне

У Беларусі ўжо пяты год працягваюцца шырокамаштабныя рэпрэсіі. Некаторых нязгодных з палітыкай рэжыма Лукашэнкі судзяць у крымінальным парадку як "асобаў, якія здзейснілі грамадска-небяспечнае дзеянне". Так, да прымусовага лячэння ў псіхіятрычным стацыянары паводле палітычных матываў накіраваныя не менш за 33 чалавекі. Сярод іх — жонка забітага айцішніка Андрэя Зельцэра Марыя Успенская, асуджаная за дапамогу палітвязням Наталля Маныла, а таксама асуджаны за каментары пра Лукашэнку 77-гадовы Міхаіл Ляпейка, аб якім немагчыма нават даведацца, ці жывы ён наогул. Асобы, якіх накіравалі на прымусовае лячэнне, трапляюць у асаблівы рэжым ў псіхіятрычных клініках: яны ўтрымліваюцца нявызначаны тэрмін, на іх не распаўсюджваюцца амністыя, датэрміновае вызваленне. Разам з праваабаронцамі Паўлам Сапелкам з "Вясны", Сяргеем Драздоўскім з Офіса па правах людзей з інваліднасцю, Васілём Завадскім з установы "Лекары за праўду і справядлівасць" распавядаем, што такое прымусовае лячэнне, як яно выглядае на практыцы ў Беларусі і што вядома пра пераслед паводле палітычных матываў асобаў, якім дыягнаставалі псіхічнае захворванне.

Ілюстрацыя spring96.org

Калі прызначаецца прымусовае лячэнне? 

Прымусовыя меры бяспекі і лячэння — гэта від крымінальна-прававога ўздзеяння, які не з'яўляецца крымінальным пакараннем і ўяўляе сабой сістэму псіхатэрапеўтычных, медыка-прафілактычных і медыка-рэабілітацыйных, а таксама медыцынскіх мер па доглядзе і наглядзе за асобамі, якія пакутуюць на псіхічны разлад (захворванне), што пазбаўляе іх магчымасці ўсведамляць значэнне сваіх дзеянняў ці кіраваць імі, калі гэтыя асобы па характары ўчыненага імі дзеяння і сваім псіхічным стане ўяўляюць небяспеку для грамадства. Такое вызначэнне дае Крымінальны кодэкс.

У залежнасці ад характару захворвання (разладу) асобы, ступені небяспекі здзейснення ёй грамадска небяспечнага дзеяння суд можа прымяніць наступныя прымусовыя меры бяспекі і лячэння: 

• прымусовае амбулаторнае назіранне і лячэнне ва лекара-спецыяліста ў сферы аказання псіхіятрычнай дапамогі; 
• прымусовае лячэнне ў псіхіятрычным стацыянары са звычайным, узмоцненым або строгім назіраннем. 

Як адзначае праваабаронца "Вясны" Павел Сапелка, як правіла, від прымусовага лячэння абіраецца судом на падставе заключэння судова-псіхіятрычнай экспертызы без крытычнай ацэнкі прапанаванага экспертам зняволення. Разам з тым, у адпаведнасці з Законам "Аб псіхіятрычнай дапамозе", рашэнне суда аб прымусовай шпіталізацыі і лячэнні выносіцца толькі ў выпадку знаходжання асобы, якая пакутуе псіхічным засмучэннем (захворваннем) і ўхіляецца ад лячэння ў стане, які абумоўлівае: 

• яго непасрэдную небяспеку для сябе і (або) іншых асоб; 
• яго бездапаможнасць; 
• магчымасць прычынення істотнай шкоды свайму здароўю з прычыны пагаршэння стану псіхічнага здароўя, калі такая асоба будзе пакінута без псіхіятрычнай дапамогі. 

Таго ж падыходу варта прытрымлівацца і ў выпадку прызначэння прымусовых мер медыцынскага характару — сутнасць і мэта гэтых судовых пастаноў практычна адна – аказанне медыцынскай дапамогі, а той факт, што супрацьпраўнае дзеянне здзяйсняецца ў стане непрытомнасці, зводзіць да мінімуму абгрунтаваныя адрозненні ў спосабах медыцынскага рэагавання. Аднак пры ўжыванні мер бяспекі і звычайным лячэннем розніца ў прававым становішчы пацыентаў істотная, адзначае праваабаронца.

Як выглядае прымусовае лячэнне на практыцы? 

Ілюстрацыя spring96.org

"Зладзіць там інкамунікада — звычайная справа"

Праваабаронца-лекар з установы "Лекары за праўду і справядлівасць" Васіль Завадскі распавёў, што пры некаторых псіхіятрычных клініках ёсць асобныя аддзяленні, прызначаныя для прымусовага лячэння:

“Ёсць розныя віды рэжымаў у залежнасці ад стану здароўя. Лекары прызначаюць ім лячэнне згодна іх дыягназу. Але чалавек можа адмовіцца ад прыёму лекаў, тады ў гэтых аддзяленнях ужываецца прымус. Ён можа выглядаць дастаткова брутальна, калі, напрыклад, санітары фізічна трымаюць чалавека, а яму робіцца ін'екцыя ці могуць расціраць таблеткі і прымушаюць чалавека прыняць гэтыя таблеткі. Гэтыя меры з'яўляюцца не зусім гуманнымі”. 

Праваабаронца і дырэктар Офіса па правах людзей з інваліднасцю Сяргей Драздоўскі таксама звярнуў увагу, што ўся псіхіятрычная дапамога ў Беларусі мае элементы прымусу, што супярэчыць правам чалавека і доказнай медыцыне. Пры гэтым, накіраванне людзей на прымусовае лячэнне — звычайная справа для беларускіх судоў. 

"Калі чалавека накіроўваюць на прымусовае лячэнне, ён аказваецца ў тых жа самых інстанцыях, дзе праходзяць лячэнне ўсе астатнія людзі. І гэта вельмі паказальна. Пракуратура разглядае прымусовае лячэнне як яшчэ адзін від пакарання. 

Людзі, апынуўшыся ў клініках, адразу ж трапляюць у асаблівы рэжым. Але варта адзначыць, што ў псіхіятрычнай клініцы заўсёды асаблівы рэжым. Зладзіць там інкамунікада — звычайная справа. Гэта значыць абмежаваць зносіны чалавека са знешнім светам, асабліва калі яго лічаць парушальнікам рэжыму, ён адразу трапляе ў інкамунікада: ён мае зносіны максімум з санітарамі, лекарам і ўсё.

Пры гэтым, няма вонкавага назірання за гэтымі людзьмі. Таму нельга зразумець, які працэс лячэння, якія прэпараты прызначаюцца. Акрамя гэтага, немагчыма зладзіць альтэрнатыўную экспертызу і паглядзець, ці правільныя прэпараты прызначаюцца. Таму што там усе прэпараты — псіхаактыўныя, яны ўплываюць на чалавечыя паводзіны, часам незваротна. Ва ўсіх краінах гэта зона пільнай увагі. У нас жа гэтая тэрыторыя закрытая і грунтуецца на "сумленных людзей у халатах". Але праверыць гэта не атрымліваецца".

Праваабаронца звяртае ўвагу, што ў рашэнні суда аб накіраванні чалавека на прымусовае лячэнне не пазначаецца тэрмін, гэта значыць яно доўжыцца датуль, пакуль лекары не скажуць, што лячыць яго больш не трэба. Пасля гэтага пытанне аб спыненні або падаўжэнні прымусовага лячэння перадаецца на разгляд у суд. Праваабаронца адзначае, што гэта вялікая праблема. 

"Атрымаць любую інфармацыю аб стане чалавека практычна немагчыма. Для гэтага не трэба нават ствараць асаблівыя ўстановы. Такі рэжым лёгка можна ладзіць для любога пацыента ў любой з псіхіятрычных клінік. Яны першапачаткова падрыхтаваныя для такога рэжыму".

"Па сутнасці з'яўляецца пакараннем"

Сяргей Драздоўскі даде, што людзі, якіх накіравалі на прымусовае лячэнне, з прававога пункту гледжання, знаходзяцца ў значна больш ушчэмленым стане, чым зняволеныя.

"Таму што яны не тое, каб пад амністыю трапіць не могуць, яны нават не могуць узяць ліст паперы і напісаць нешта, таму што ім яго могуць проста не даць. Такія сітуацыі ў нас у практыцы былі, калі жыхароў інтэрнатаў або псіхіятрычных дыспансераў проста пазбаўлялі магчымасці пісаць, лічачы, што любое, што яны напішуць, можа быць небяспечна для іх і для навакольных. 

У псіхіятрычных установах значна горш, чым у турмах і калоніях, з пункту гледжання правоў. Скардзіцца куды-небудзь немагчыма. Тэрмін у пастанове суда не пазначаны — ён можа быць пажыццёвым, таму што дактары будуць казаць, што "мы цябе яшчэ не вылечылі". Атрымаць спатканні, убачыць чалавека, перадаць пасылку — таксама практычна немагчыма. Усё гэта знаходзіцца ў такім адвольным стане. 

Людзі лічаць, што ў турме або калоніі сядзець нашмат лягчэй, чым на псіхіятрычным прымусовым лячэнні. Вельмі многія спрабуюць гэтага пазбегнуць, нават на шкоду свайму здароўю. 

Таксама трэба разумець, што ні амністыя, ні іншыя падобныя рэчы тут непрыдатныя, таму што фармальна ж чалавека не караюць, фармальна чалавеку дапамагаюць. Але па сутнасці прымусовае лячэнне з'яўляецца пакараннем чалавека, але называецца інакш".

Васіль Завадскі таксама звяртае ўвагу, што асобы, накіраваныя да прымусовага лячэння не могуць нават напісаць памілаванне:

"А што яны напішуць? Іх лёс вырашаюць медыкі". 

"Адпраўлены не праз іх дыягназ, а праз тое, што імі зацікавіліся сілавікі"

Праваабаронца Васіль Завадскі адзначае, што накіраванне людзей паводле палітычных матываў на прымусовае лячэнне з’яўляецца сур’ёзнай праблемай:

"Гэта праблема, пра якую трэба крычаць, бо людзей, якіх накіравалі на прымусовае лячэнне ўжо некалькі дзясяткаў. Гэта сур'ёзная і пагрозлівая сітуацыя. Варта разумець, што тыя некалькі дзясяткі людзей, якіх накіравалі на прымусовае лячэнне, былі адпраўлены ў першую чаргу не праз іх дыягназ, а праз тое, што імі зацікавіліся сілавікі. То бок адразу яны патрапілі ў поле зроку не лекараў, а органаў, і першасная прычына іх накіравання на лячэнне — не стан здароўя. А да гэтага ж па сваім псіхічным стане гэтыя людзі не стваралі праблем ні сабе, ні іншым людзям. З вялікай верагоднасцю можна сцвярджаць, што гэтыя людзі ў звычайным жыцці былі сацыялізаванымі і маглі самастойна лекавацца пры неабходнасці".

Васіль дадае, што абараніць свае правы складана ўсім пацыентам псіхіятрычных стацыянараў у Беларусі, а пры прымусовым лячэнні гэта амаль немагчыма. 

Паводле якіх артыкулаў пераследавалі тых, каго адправілі на прымусовае лячэнне?

Ілюстрацыя spring96.org

Праваабаронцам "Вясны" вядома аб 33 асобаў, якіх накіравалі на прымусовае лячэнне паводле палітычных артыкулаў. Пры гэтым, вядома аб вызваленні васьмі з іх. На дадзены момант, па звестках праваабаронцаў, мінімум 23 чалавекі, прызнаныя палітзняволенымі, праходзяць прымусовае лячэнне.  

Іх судзяць як "асобаў, якія здзейснілі грамадска-небяспечнае дзеянне, прадугледжанае крымінальным законам, у стане бессвядомасці або якія захварэлі пасля здзяйснення злачынства псіхічным засмучэннем (захворваннем)" (п. 13 арт. 6 КПК). Такія справы разглядаюцца ў закрытых рэжымах.

Самая вядомая з іх — Марыя Успенская, жонка забітага кдбшнікам тры гады таму Андрэя Зельцэра. У чэрвені 2022 года за "саўдзел у забойстве супрацоўніка КДБ Дзмітрыя Федасюка" паводле арт. 16 і п.п. 5 і 10, ч. 2 арт. 139 Крымінальнага кодэкса ёй прызначылі прымусовае лячэнне ў псіхіятрычным стацыянары. Яе судзілі як "асобу, якая здзейсніла грамадска небяспечнае дзеянне", таму на судзе інтарэсы Марыі прадстаўляла яе маці.  

Марыя Успенская

У большасці выпадкаў прызначэнне прымусовага лячэння ў псіхіятрычным стацыянары было звязана з рэалізацыяй свабоды выказвання меркаванняў, інакш кажучы, за каментары. Такіх справаў налічваецца 22. Сярод іх — грамадзянін Латвіі Дзмітрый Сіўко, якога накіравалі на прымусовае лячэнне ў псіхіятрычным стацыянары паводле арт. 369 КК (абраза прадстаўніка ўлады). Таксама за каментары паводле ч. 2 арт. 367 і арт. 188 Крымінальнага кодэкса накіраваны на прымусовае лячэнне Валер Яроцкі, які неаднаразова быў назіральнікам на выбарах, а ў 2019-м стаў чэмпіёнам горада па шахматах. У 2024 годзе за каментары паводле арт. 369 КК (абраза прадстаўніка ўлады) на прымусовае лячэнне накіравалі Нэлі Алфёраву, якая неаднаразова пераследавалася ў адміністрацыйным парадку па палітычных матывах, у 2020 годзе была назіральніцай на прэзідэнцкіх выбарах. 

Самы пажылы з вядомых “Вясне” зняволеных у псіхіатрычнай лякарні — 77-гадовы Міхаіл Ляпейка. Яго судзілі ў 2021 годзе за каментары пра Лукашэнку (арт. 368 КК). Пра яго цяпер няма ніякіх звестак, у тым ліку, ці не стала зняволенне для яго пажыццёвым.

За ўдзел у пратэстах паводле арт. 342 Крымінальнага кодэкса на прымусовае лячэнне накіравалі трох чалавек: Дар'ю Ляўко, Сцяпана Іваноўскага, Фёдара Сарокіна. 

Двух мужчын — Ігара Альхова з Гомеля і Данііла Жарына з Магілёва — накіравалі на прымусовае лячэнне за "замах на акт тэрарызму" (ч. 1 арт. 13, ч. 1 арт. 289 КК). Згодна версіі абвінавачвання, Ігар Альхоў нібыта хацеў "у мэтах перашкоды палітычнай дзейнасці, застрашвання насельніцтва і дэстабілізацыі грамадскага парадку ўзарваць адміністрацыйны будынак у Гомелі" — яго накіравалі на прымусовае лячэння ў псіхіятрычным стацыянары са строгім наглядам. Пазней мужчыну з ўнеслі ў "спіс тэрарыстаў". У сакавіку 2023 года ў Мінскім раённым судзе разглядалі новую крымінальную справу супраць Ігара па факце ўцёкаў з псіхіятрычнага стацыянара са строгім наглядам (ч. 1 арт. 413 Крымінальнага кодэкса).

Данііла Жарына вінавацілі ў нападзе на будынак Інстытута МУС у чэрвені 2021 года. Паводле звестак следства, уначы нехта кінуў бутэльку з гаручым рэчывам ва ўваходныя дзверы Магілёўскага інстытута МУС. У 2021 годзе Жарыну прызначылі прымусовыя меры бяспекі і лячэння ў выглядзе прымусовага лячэння ў псіхіятрычным стацыянары з узмоцненым наглядам. Яго таксама ўнеслі ў "спіс тэрарыстаў".

53-гадовую мінчанку Наталлю Манулу накіравалі на прымуовае лячэнне за дапамогу палітзняволеным. Яе справу паводле ч. 1 арт. 361-4 Крымінальнага кодэкса (садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці) разглядалі ў Мінскім гарадскім судзе ў кастрычніку 2024 года. 

У кастрычніку 2024 года паводле ч. 1 арт. 361-3 КК (удзел на тэрыторыі замежнай дзяржавы ва ўзброеным фармаванні або ўзброеным канфлікце, ваенных дзеянняў, вярбоўка або падрыхтоўка асоб да такога ўдзелу) судзілі 25-гадовага Аскера Аллахвярдзіева. Яму прызначылі прымусовае лячэнне ў псіхіятрычным стацыянары з узмоцненым назіраннем.

Некаторыя з накіраваных на прымусовае лячэнне ўключаныя ў "Спіс экстрэмістаў" і "Спіс тэрарыстаў".

"У выпадку прымянення прымусовага лячэння ў псіхіятрычным стацыянары ў дачыненні да асоб, не небяспечных для сябе і навакольных на момант прымянення гэтых мер, варта казаць аб адвольным пазбаўленні волі", — адзначае праваабаронца "Вясны" Павел Сапелка.

На такой падстве праваабарончая супольнасць прызнае накіраваных на прымусовае лячэнне палітычнымі зняволенымі.